De afgelopen week is politieke geschiedenis geschreven. Het is belangrijk om goed te duiden wat er is gebeurd en niet alleen maar de pijlen te richten op die ene maatregel die de aanleiding voor alle commotie is. De reactie van de achterban op deze maatregel in het akkoord is zo heftig dat hier om meer gaat dan een koersdiscussie. Het is ook van een andere orde dan de spanning tussen PvdA en SP. Een analyse van een bord spaghetti met teveel rode saus.
Zaterdag 27 oktober kwam ik niet zo vrolijk terug van het CDA-congres. Dat gebeurt me zelden. Hoe moeilijk de situatie ook is, een combinatie van familiegevoel en adrenaline maakt meestal dat ik met meer energie terugkom dan ik er naar toe ging. Er ligt een stevige blog klaar om er nog eens mijn licht over te laten schijnen, maar ik denk dat dit niet het moment is om met onszelf bezig te zijn. Wat een week was het, wat was het een week. Trotse onderhandelaars presenteerden een regeerakkoord waarvan je dacht; dat wordt de basis voor een kabinet die het minstens een periode uit gaat zingen. Nu, nog maar een paar dagen later, zien we een verscheurde VVD en een PvdA dat het verkeerde feestje lijkt te vieren. Voor de oppositie is er nog geen reden een feestje te gaan vieren. Wel om even heel goed te kijken wat er nu eigenlijk aan de hand is. Hoe kon een enkele maatregel uit een akkoord zo groot worden dat het binnen drie dagen tot een verlies van 14 zetels in de peiling leidde?
Laat ik starten met mijn verwondering over de regie. Toen in 2007 CDA-PvdA en CU eindelijk een akkoord hadden gesloten en het een kwestie van dagen was voordat de ploeg op het bordes zou staan, hadden we wel als campagneteam voor de provinciale verkiezingen in Zuid-Holland – slechts een paar weken laten – een probleem. Een maatregel op een deelgebied van een deelterrein had een effect dat haaks op ons provinciale verkiezingsprogramma stond. Omdat het vooral om een regio ging die voor de campagne nogal gevoelig lag – de Hoeksche Waard – zagen we de bui al aankomen. Ik nam het initiatief om met een persbericht te komen waarin we voorzichtig afstand namen van dit deel van het akkoord (teleurgesteld dat .., etc.) Nog geen uur daarna kreeg ik Jack de Vries als landelijk campagneleider over mij heen en de lijsttrekker werd aangesproken door voorzitter Marja van Bijsterveldt. Ze wilden geen enkel risico nemen. Klaar.
Tijden veranderen, regiekwaliteiten kennelijk ook. De onderhandelingen zelf vind ik eerlijk gezegd wel knap gedaan, beter in ieder geval dan de laatste kabinetsonderhandelingen (die deur, die deur). We hadden en hebben behoefte aan een kabinet dat snel aan de slag gaat en een keer wat langer blijft zitten. Het is een typisch bord spaghetti-akkoord geworden: trek niet aan een sliert, want dan krijg je het hele bord op schoot. Normaal gesproken zeg je dan als winnaar van een verkiezing: niet doen, niet trekken. In dit geval schijnt de rode saus iets te helder van kleur te zijn geweest. De breedte en felheid waarmee dat aan VVD-zijde toch is gebeurd geeft het beeld van iemand die in één klap het hele bord van tafel zwieperd. Kan papa Rutte het nog vangen? En wat doet dat voor het goede pak van papa Rutte?
Wat een scene. En wat zit er achter? Even een heel breed panorama van politieke stromingen, ver voorbij deze niet zo smakelijk scene. Terugkijkend kan je constateren dat tot in de jaren tachtig de christendemocratie filosofie, in al haar verscheidenheid, leidend was. In de negentiger jaren was er een kort sociaal-democratisch tijdperk in de vorm van een derde weg die leeg genoeg was om ook door de liberalen te worden bereden. Aan het einde van Paars II stond de VVD eigenlijk klaar om het heft over te nemen als grootste partij. De overwinning van de liberale stroming. Fortuyn brak daar als een tijdbom doorheen. Een populistische stroming stootte het klassieke parelketting liberalisme terzijde. De christendemocratie kreeg een tweede kans. Met het vertrek van de LPF verdiepte de crisis in de liberale stroming zich alleen maar. Het zou tot 2010 duren voordat met de keuze voor Marc Rutte het tij voor de VVD zou keren, geholpen door het onverminderd schuren van CDA en PvdA. Maar ondertussen was er wel een belangrijke PVV stroming naast de VVD gekomen en bevonden en bevinden zich onder de VVD-leden veel Verdonkianen en overgelopen CDA’ers met hun eigen denkbeelden.
Dat is toch ook zo aan de linkerkant? Nou nee. SP en PvdA zijn beide met een ‘terug naar de wortels’ beweging bezig. E is geen derde weg meer, hoogstens een twee-en-een-halve. Oud wint het van nieuw. Daarom kon de SP zich ook zo gaan opmaken voor regeringsdeelname. De mantel van Den Uyl hing klaar.
Binnen de liberale stroming worden de jassen nog steeds verhangen – en steeds verder naar rechts. Er is geen sprake van terugkeer naar oude stromingen. Er vormt zich een nieuwe stroming waarin de klassieke vrijheidsdenkers zich nauwelijks herkennen. Nieuwe thema’s worden aangesneden en, hoe je er ook verder over denkt, wel degelijk van ideologische diepte voorzien: islamisering en het anti-Europa geluid. Het liberalisme heeft zich eindelijk geïdeologiseerd, maar dan op een manier die eerder richting een tea party dan richting een biertje gaat. Ook buiten de PVV krijgt deze ideologisch stroming een echo en die zich vormt via een blad als Elsevier en een digitale uitgave als de Dagelijkse Standaard. Net zoals David Cameron nauwelijks greep krijgt op de meningsvorming via de website ConservativeHome, zo krijgt Rutte geen echt eigen platform binnen deze media en is noch hij, noch Stef Blok op twitter te vinden. Anders gezegd; al zou hij het willen, dan nog hij heeft geen mogelijkheid om in te grijpen op de opstand van de VVD-kiezers. Hij mist het verhaal, hij mist de gezagspositie.
Op een moment dat hij het harder nodig heeft dan ooit. Het akkoord is het resultaat van een bijzondere uitruil. Op dit moment krijgt één element er uit, de inkomensafhankelijk zorgpremie, de nadruk. Als je de rekensommen langs hoort gaan, dan is het niet vreemd waarom. Aan het einde van deze blog kom ik met mijn eigen kijk op dit punt, maar hier wil ik er vooral op wijzen dat dit punt, hoe gevoelig ook, slechts één gevoelig punt is. De vraag is of je nog een akkoord kunt sluiten zonder zo’n punt. Het moet gezegd: de PvdA –zijde valt te begrijpen. Zet je de maatregelen rondom bijvoorbeeld WW en AWBZ op een rij, dan zijn de gevolgen voor hun achterban ook zeer heftig, verhoudingsgewijs eigenlijk heftiger, zeker als je boven de 50 bent en dan werkloos wordt, of als je opeens niet meer de beperking blijkt te hebben waar je leven op is ingericht. Eigenlijk is het nivelleringspunt dan het enige dat de PvdA er tegenover kan stellen. Geen wonder dat Spekman aan dit feestje hecht. Op de keper beschouwd wordt het zijn en Samsom’s enige wapen tegen de SP. De VVD kan dus hoogstens een marginale bijstelling gehonoreerd krijgen, genoeg om de pijn bij extreme gevallen te verminderen. Dat kan genoeg zijn om de Eerste Kamer tevreden te stellen en door te gaan. Ondertussen worden de haarscheuren in zijn partij brede scheuren met het karakter van weeffouten.
Het is overigens nog niet zo gemakkelijk om het karakter van deze stroming te duiden die de VVD uiteen wist te rijten. Liberaal is het dus niet. Het woord vrijheid wordt zelden vernomen. Conservatief is het ook niet. Een echte conservatief is wel degelijk veranderingsbereid, zolang oude waarden maar overeind blijven. De oude etiketten schieten eigen tekort. Totdat ik deze week Wiegel over Den Uyl hoorde oreren. Toen wist ik het. Als Den Uyl tevoorschijn wordt gehaald, moet ook de term ‘reactionairen’ weer tevoorschijn worden gehaald. Want dat is de kern van deze stroming: het ageert tegen wat anderen voorstellen. En zoals Wiegel zei dat de maatregel van Rutte erger was dan die Van den Uyl, moeten we hier eigenlijk zeggen: het gaat niet om reactionairen, het gaat om ‘overreactionairen’.
Ik hoor veel lezers al mopperen. ‘Dit is helemaal geen overreactie. Die maatregelen zijn slecht, het zorgt voor perverse prikkels, het levert niets op in termen van bezuinigingen, straft de werkenden, schieten te ver door, zijn slecht voor de achterban’. Allemaal waar en dan vergeet ik nog tien redenen waarom het slecht is. En toch. Misschien dat ik er koeler tegenover sta omdat ik als eigenaar van een klein adviesbedrijf al jaren zoveel onzekerheid over mijn inkomen heb dat ik, net als een miljoen kiezers zonder de zekerheid van een vaste baan, verwacht dat ik linksom of rechtsom van dit kabinetsbeleid wel een draai om de oren zal krijgen. Misschien is het ook wel omdat ik niets van geloof dat we er met de 16 miljard bezuinigen al zijn en ik erg bezorgd ben over de vraag hoe we alle groepen van de samenleving bij elkaar kunnen houden. Hoe dan ook; ik ben gefascineerd door de extremiteit van de reactie op de maatregel en wat dit betekent voor de politieke houdbaarheid van welk kabinet dan ook. We hebben als Nederland een stabiel kabinet nodig, van welke kleur dan ook. Op deze manier lijkt dat niet mogelijk.
Verwacht moet worden dat VVD en PvdA zich tot elkaar veroordeeld weten en dat vooral de VVD weet dat het nauwelijks meer speelruimte heeft. Richting mogelijke verkiezingen – denk ook aan het verkiezingsvoorjaar van 2014 – zal de neiging groot zijn richting de flanken te gaan. Toch verwacht ik niet dat het elastiek snel zal breken. Je zou denken dat dit ruimte in het midden laat en dan meer ruimte voor het CDA dan voor D66, want die laatste partij zou ideologisch best voor dit akkoord hebben kunnen tekenen, terwijl het CDA in dit akkoord veel munitie kan vinden voor het tegengeluid. Maar ik ben er niet gerust op. In een tijd dat tegenstelling worden vergroot, wordt een middengeluid niet snel gehoord. Toch is het nodig, hard nodig. Dus Sybrand: laat dat tegengeluid maar vooral horen, maar ga niet te snel meeregeren via de Eerste Kamer. Maar pas ook op om niet te vergeten de hand naar alle inkomensgroepen uit te steken. Het CDA is er voor het hele land, voor alle inkomens.
De echte opgave ligt nu bij de VVD, meer in het bijzonder bij Mark Rutte. Hij zal uit en over zijn procesrol heen moeten stappen. Ik hoop oprecht dat dit hem lukt, want op dit moment straalt alleen de PvdA uit dat het kan en wil regeren.
Peter Noordhoek
Deze bijdrage is ook verschenen in Opiniestukken van 4 november 2012.
