Terwijl ik deze blog schrijf wacht ik op de uitslag van het referendum in Griekenland. Eerder vandaag heb ik contact gehad met mij collega prof. Pantelis Sklias in dat land. Nadat ik hem eerder deze week gemaild had om hem sterkte te wensen, zat deze enthousiaste kreet in zijn mail: ‘AT LAST AN AGENDA!’ Waarmee hij bedoelde, bepaald geen fan van Syriza, dat het referendum de Grieken eindelijk de kans zou geven om te weten waar de regering echt voor staat – en een kans geeft om te laten horen wat ze er van dachten.
Helaas, vanmiddag rond een uur of 2, terwijl wij met vrienden de Tour in de buurt van Hekendorp aan het opwachten waren, meldde hij mij per mail dat hij dacht dat het een ‘NEE’ zou worden.
Toch: eindelijk een agenda, ik zeg het hem na. De Griekse begrotingstekorten zijn nauwelijks meer dan een afronding achter de komma op het totaal van de bedragen die er in de Europese economie omgaan, maar de discussie daarover gijzelt een compleet continent. Nu dan een referendum. Het is niet de eerste keer dat een Griekse premier daar opeens mee komt. In 2011 gebeurde het ook. Toen was ik, tegen de heersende mening in, wel voor dat referendum (met Schaüble, naar ik gisteren hoorde in zijn magistrale Bondsdag rede). Ik vond dat de Europese leiders een fout maakten door niet nadrukkelijker draagvlak te zoeken bij de eigen burgers voor wat ze in Brussel besloten. Dit referendum voelt anders; als de combinatie van een wilde gok met een poging tot afpersing. Het zet alles op scherp, maar zonder veel perspectief op een doorbraak. Geen wonder dat het hele Europese project lijkt te wankelen. Maar is dat echt zo? Twee kanten.
Iedereen die negatief of somber doet over het Europese integratieproject vergeet hoezeer ten opzichte van het verleden we nu bezig zijn met dat Europese project. Voeger was de post als correspondent Europese Zaken een eenzaam verbanningsoord, nu is het the place to be. Zelfs de burger op straat weet nu dat Juncker gewend is bij begroeting liefdevolle tikken uit te delen met de vlakke hand. Vergis je niet. Dat proces van bekendwording is op zich onomkeerbaar en belooft een lang struikelproces waarin de banden steeds hechter worden zolang de wereld financieel en technologisch integreert. Alles wat aandacht krijgt, groeit.
Wij doen nu in het groot, met camera’s erbij, waar ze in het kleine provinciestadje Philadelphia, rond 1780 net zo onbeholpen mee bezig waren. En wie denkt dat daarna de vorming van de Amerikaanse federatie een hoogverheven proces was, moet de details maar eens tot zich nemen. Er heeft zich daarbij wel ergers voorgedaan dan een Grexit – burgeroorlog! - en ook met de Amerikaanse dollar is gerommeld. Terwijl wij met Griekenland bezig zijn, kijken de Amerikanen naar de schuldencrisis van Puerto Rico en is Californië nog maar kort geleden failliet gegaan. Het hoort er bij.
Grexit verdeelt ons enorm, maar ondertussen verbindt het ons ook, juist omdat we er inmiddels allemaal een verschillende mening over hebben. Het drama helpt het Europees project verder. In het grootste aanmodder scenario ooit zal, van journaal tot journaal, Griekenland tegelijk overeind en op afstand worden gehouden. En dat zal net zo lang gebeuren tot een ander drama zich aandient. Waarschijnlijk hoeft dat niet langer dan een maand of zes. Dan gaat het referendum rond een mogelijk Brexit de aandacht opeisen.
Maar laten we niet te koel daarover redeneren, teveel de ellende weg redeneren. Ondertussen is de schade al te groot – de val van het Griekse economie valt alleen te vergelijken met pure oorlogssituaties - en ben ik het met iedereen eens dat de Verenigde Staten nou ook niet het grote voorbeeld geven. Overleven kan niet het enige doel zijn. Wat we zouden moeten willen is wat we al lang weten: een echte democratische basis onder de euro plaatsen om zo tot gedragen beslissingen te komen. Maar hierin schuilt nu juist de paradox. De kern van het Griekse probleem is niet de euro of de schuldenlast, maar een patstelling op democratisch terrein. Beslissingen worden geblokkeerd en de grootste blokkade komt wellicht nog van landen ‘die het medicijn wel hebben genomen’. Geen regering – Grieks of niet-Grieks – kan het zich veroorloven toe te geven. Alle partijen zijn gevangen in hun standpunt door hun inschatting van wat de stemmers willen. Democratie verhindert meer democratisering. Hoe repareert een democratie van democratieën zichzelf?
Daarover nadenkend, kom ik uit bij Victor Lamme, hersenonderzoeker en hoogleraar aan de Universiteit van Amsterdam. Hij weet overtuigend uit te leggen dat transparantie en vertrouwen nauwelijks samengaan. Naarmate meer informatie wordt toegevoegd aan een vraagstuk, wordt de kans dat bedoeling achter de transparant gegeven informatie ook zo overkomt kleiner. In elke informatiemix zitten ook negatieve signalen en de menselijke geest werkt zo dat die negatieve signalen het sterkste overkomen. Volgens hem is transparantie er de directe oorzaak van dat overal ter wereld het vertrouwen in instituties sterk is afgenomen, nergens meer dan die van de politiek. Mijn conclusie is dan ook dat alle aandacht voor een ingewikkelde kwestie als die van Griekenland welhaast onvermijdelijk leidt tot verzet en desillusie.
Referendum
Hoe werkt dat dan bij een referendum? Professor Sklias zegt er over dat de ‘nee’ stem in de eerste 2 dagen na de afkondiging het sterkste was. In de 2 dagen erna ‘settelde’ de stemming in het voordeel van de ‘ja’ stem. Ik denk dat hij gelijk heeft, want ook de meer betrouwbare peilingen hebben een bias naar hoog opgeleiden (computergebruikers) in de steden. Het platteland stemt anders. Maar professor Sklias was er terecht niet gerust op. Wat doet het beeld van rijen mensen die wachten voor een leeg geldautomaat precies in de hoofden? Het is het soort transparantie dat vertrouwen vernietigt: of richting regering, of richting de Europese Unie. Vanmiddag geeft hij aan dat het niet goed lijkt te gaan.
Een referendum heeft de kracht van een botte bijl en laat zich niet of nauwelijks sturen of manipuleren. Nicola Sturgeon, leider van de Scottish Nationalists, zei afgelopen week nog dat de meeste pogingen om de uitkomst van het referendum te beïnvloeden juist negatief werkten. Of de Commissie daar maar rekening mee wilde houden. En Tsipras, denk ik er bij. Waar je op moet hopen is de ‘wisdom of the crowd’; de wijsheid van de massa. Zo niet: wordt het lange weg terug naar vertrouwen. en wat mag je verwachten als je, zoals de onvolprezen Collignon laat zien, uit twee zulke kwade van dit formaat moet kiezen.
Een nieuw beginLaten we vooral op die wijsheid. Maar meer dan kans op een nieuw begin zal zelfs een 'ja' niet opleveren. En dat brengt mij op de vraag wat nu het lot van Griekenland zal zijn. Even resumeren:
Elk nieuw begin – ook het ‘nee’ zal geen einde zijn, zelfs niet als het tot een formeel Grexit leidt – zal nieuwe onderhandelingen en gesprekken omvatten. Wat het wordt. Het orakel mag het zeggen. Dit orakel zegt het volgende:
Een ‘ja’ zal waarschijnlijk tot een groter mandaat aan zowel Griekse als Europese kant leiden om tot een nieuwe compromis te komen, waarbij Griekenland wel aan de schulden halsband zal blijven lopen. De gesprekken zullen (met een nieuwe regering) meer achter gesloten deuren gaan plaatsvinden. De spanning zal niet weg zijn, naar de rust keert toch terug, al was het maar omdat iedereen de aandacht naar een Brexit zal verleggen.
Bij een nee, zoals mijn vriend nu verwacht en dit orakel vreest, zullen er grote woorden gaan vallen, zal er van de daken, van de Acropolis worden afgeschreeuwd, dat dit een overwinning van de democratie is, dat het volk heeft gesproken. De patstelling is echter in de kern nog dezelfde. Mijn verwachting is dat in reactie al binnen een paar maanden de democratie in zowel Griekenland als in Europa een stap terug zal doen. Hoe ver durf ik nog niet te zeggen. Dat kan lopen van militaire of andere coup in Griekenland zelf tot een uitstel van het Brexit referendum tot 2017. Mijn vermoeden is dat de grote landen een deken over de brandhaard gaan gooien, het probleem gaan isoleren. Een geforceerde rust dus, waar wel voor moet worden betaald. Daarna kan bij een Brits ‘nee’ het tot een splitsing van Europa kunnen komen en een ontmanteling van de Euro.
Vandaag hadden we een wilde rit van de Tour de France. We startten bij prachtig weer. Smeren moest. Rond de tijd dat de renners bij ons kwamen betrok het en stak de wind op. De renners jaagden langs tegen de achtergrond van een donkere, donkere lucht. We gingen op de fiets naar huis terwijl de wind in kracht won en de eerste druppels vielen. Nog ging het niet voluit regenen, maar het was hard werken tegen de wind in. Net op tijd voor de eerste hoosbui waren we binnen. Daar keken we naar de TV en zagen een woest einde van de race. De weg was plat, geen berg in zicht. Maar een straffe wind joeg het peleton ver uit elkaar.
Peter Noordhoek
