Voordat het stof werd

Ik heb de torens van het World Trade Centre bezocht. Twee keer bezocht voor 9/11 en één keer erna.

De eerste keer was mijn eerste dag op mijn eerste bezoek aan de Verenigde Staten. Ik wachtte in een lange rij, ging van lift naar lift en kwam toen helemaal boven. New York. Aan mijn voeten. Eerst heb ik minstens een half uur van hoek naar hoek gelopen, het uitzicht in mij opdrinkend. Lang nadat de mensen die met mij mee omhoog waren gekomen alweer vertrokken waren was ik er nog, maar ik trok me wel terug van de railing. Op een verhoging – zo’n beetje het hoogste punt waar ik nog kon zitten – bleef ik zitten en pakte mijn boek. Hier wilde ik de middag doorbrengen en de stad tot mij door laten dringen. Na elke paar bladzijden keek ik weer op van mijn boek – iets met Kissinger - om me te beseffen waar ik was. Op een gegeven moment pakte ik mijn pen en begon een brief te schrijven aan een vriendin. Al mijn verwondering legde ik in die brief, hoewel ik eigenlijk nog niets te melden had. Bijna aan het einde van de brief gekomen klom er een jonge dame naar mij toe. Chinees uiterlijk. Heel direct sprak ze me aan.

- ‘What are you w’iting?’

- ‘Just something.’

- ‘Ah, you are w’iting a book! Ik knew it.’

- ‘No, no’, maar ze geloofde me niet en ik was ijdel genoeg om niet te zeggen wat ik wel schreef.

Ze kwam van de andere kant van de aarde. Uit Taiwan. Ze woonde sinds een paar dagen in Chinatown. Ze wist al dat ik geen Amerikaan was. Die lezen niet en dragen geen leren schoenen. Holland? Ah – so-y, whe’e ’s that?

Het was een heel aardig meisje van de andere kant van de wereld, maar ik was op het hoogste punt van Amerika en ik wilde niet dat iets de magie zou verstoren. Met een smoes excuseerde ik me.

In juli 2001 ben ik er samen met Loes, mijn vrouw, nog een keer geweest. Weer de lange rij, weer de liften, weer dat uitzicht. We zijn van hoek naar hoek gelopen en hebben alles opgezogen op een manier van echtparen die niet alles meer op hoeven te schrijven. Magie.

In juli 2008 trokken we door Canada en de Verenigde Staten. Het was de tijd van de campagne van Obama. New York was onze eindbestemming, in Times Square ons hotel. In de loop van de middag van de eerste dag bereikten we lower Manhanttan. De bouwput was enorm, maar bijna nergens konden we er in kijken. De ramp herkende ons als ramptoeristen en hield ons terecht op afstand. Alleen op de begraafplaats van de Trinity Church, pal naast de bouwput, was er een moment waardoor in ieder geval het absurde 'geen toeval meer'-karakter van de ramp tot ons doordrong. Op een grafsteen stond daar de naam van een Bush. Ik checkte het en het bleek inderdaad een voorvader van de president te zijn. De steen keek stil uit op de bouwput.

Stof

Vrouw in ’t stof
’t Stof van papier,
torens, paperclips
en van ons

Man in ’t stof
In ’t park van
aktentassen, nota’s
en een nog te schrijven
notitie aan onszelf

Redder in ’t stof
Op de bank waar ’s nachts
de zwervers rustten
en overdag toeristen
zoals ooit wij

Jezus in ’t stof
Bij de telefoon
waarop voicemails
onbeantwoord blijven
van ons allemaal

Man in ’t stof
van zijn maten
van zijn land
van hemzelf

Nawoord: stof tot nadenken

Het is nu bijna 12 september. De herdenkingen op TV van 9-11 laat ik aan mij voorbijgaan. Er moet gewoon gewerkt worden, ook op zondagavond. Wie, zoals de meeste van ons, de weg in de media weet te vinden, is vanzelf een veteraan in het herdenken geworden. Grote gebeurtenissen vragen dan om een grote manier van herdenken. Dat zorgt voor afstand. Gelukkig hebben een aantal media echt goed hun best gedaan het gebeuren rond 9-11 weer een menselijke maat te geven. Ik kon mij uit 2001 een verhaal herinneren van een Nederlandse dame die op het WTC werkte. Een bijzondere baan voor een bijzonder mens. De NYT maakte het mogelijk naar haar op zoek te gaan.

Hoe indrukwekkend ook, hoe dichtbij ook, de echte 'les' kwam bij mij vandaag pas binnen toen ik een korte analyse van Jason Burke las in de Guardian. Hij heeft met veel personen gesproken die van terrorisme verdacht werden of daar voor veroordeeld waren. Hij verhult zijn ergernis niet als hij het over de motivatie heeft die zij hadden voor hun daden. Het is een aaneenschakeling van onbenullige, half doordachte en slecht geïnformeerde banaliteiten. Voor hem wordt het pas interessant als hij het gesprek voert over hoe ze feitelijk tot hun daad kwamen. Ideologie, in wat voor vorm dan ook, blijkt daar feitelijk geen rol in te spelen. Het zijn allemaal verhalen over groepsdruk, over relaties. Wraakgedachten lopen samen op met de wens om niet laf te worden gevonden. Eergevoelens zijn te herleiden tot pogingen te ontsnappen uit het leven dat ze leiden. Het is niet het verhaal van een Islamitische beweging, het is vooral het verhaal van een ongeletterde pauperbeweging. Terrorisme als uitkomst van een vaak gebrekkig gemanipuleerde groepsdwang. Gruwelijk in z'n consequenties, maar ook absurd klein in z'n oorsprong.

Wij kunnen onszelf verwijten dat we het te groot hebben gemaakt. We zagen de ideologie en niet de stupiditeit. Na de zorg en de bezorgdheid kreeg ook ik een oorlogsgevoel, een wraakgevoel, op de dag dat ik de torens neer zag storten. Ik zag historische bewegingen en niet de dwang van broer tot broer in een Arabische familie context. Het zij mij vergeven, het zij zelfs Bush vergeven dat we overreageerden. De aanleiding was er naar. Maar alleen op voorwaarde dat we ervan leren.

Zo moeilijk als het ook is, de opgave is om achter grote maatschappelijke bewegingen de patronen van groepsdwang te blijven zien. Mensen lopen alleen in de tunnelvisie van een ideologie of geloof als ze de roede van de directe omgeving vrezen of door anderen in de eer van een ondaad gaan geloven. De enige manier om dat echt te voorkomen is door het niet zover te laten komen. Dan hebben we het dus over opvoeding, onderwijs, openheid en mediawijsheid; de standaard beschavingselementen. In hetzelfde interview stelt Fukuyama dat 9/11 niet de belangrijkste gebeurtenis van 2011 was. Dat was de opkomst van China - al had hij kunnen zeggen dat 9/11 ook het startpunt was van de ondergang van Amerika. Hij meent dat de belangrijkste gebeurtenis van 2011 de Arabische lente was; een bewijs van de moderniserende invloed die de Arabische wereld aan het ondergaan is. Ik hoop het met hem, al kan uit de onrust ook een nieuwe Arabische groepsdwang voortkomen. Goed of kwaad; we weten dat de fundamentele tegenstellingen niet voortkomen uit een ideologie, maar uit de GMM: de Grote Menselijke Misverstanden. En dan ga je op een gewone werkdag naar kantoor en vliegt er een vliegtuig je raam binnen.

PN 11