Einde speech, een hartelijk maar spanningloos applaus. Nog geen beslissing, maar dooronderhandelen over een nieuwe regering van nationale eenheid. Mijn gevoel: einde verhaal, althans wat hem betreft. Het stokje zal worden overgegeven aan Venisolas, de minister van Financiën, de man die nu het establishment vertegenwoordigd. Dag Papandreou, zo voelt het.
Hoeveel boeken zullen hierover geschreven worden, wie maakt de film? De zoon van de vader die het niet redde. Een rustige, bijna timide man die uiteindelijk niet terugschrok voor het grootste gebaar dat je kan maken: naar het volk gaan. Het mocht niet, het was niet handig, het was dodelijk. Het wordt hem nooit vergeven. Totdat.
Hier sluit ik deze blog over Papandreou af. Het kan zijn dat hij het wonderwel gaat overleven, morgen of over een paar jaar. Als dat laatste gebeurt zal ik er om glimlachen: 'good for you, je probeerde ten minste wat'. Alles is nu weer onder controle. Voor zover het duurt. De schijnwerpers zullen zich nu gaan verplaatsen. Het kan zijn dat een rafelige euro-eenheid bewaard blijft, het kan zijn dat er een echt afscheid in de maak is. We zullen het zien. Vroeg of laat moet er iets gebeuren - iemand opstaan - die de Europese eenheid een echt gezicht geeft. Misschien is dat toch Angela Merkel, ik hoop het. Het zou betekenen dat de lijn van langzaam aan, stap voor stap het wint. Onder normale omstandigheden, mijn lijn. Maar zelf denk ik dat we allemaal aan het wachten zijn op een geluid dat wat meer inhoudt. Een echt Europees geluid, een antwoord op financiële markten, op China, op de Verenigde Staten. Dit is een prachtig continent. We presteren ver onder ons werkelijk vermogen en de uitdaging ligt nu echt op het niveau van continenten en niet meer op het niveau van landen. Ik heb gedacht, gehoopt dat Papandreou dat begreep en misschien is dat ook wel zo. Feit is dat hij een land vertegenwoordigde dat te klein was, te verdacht was, om een echte stem te kunnen krijgen. De volgende acte komt er aan. Nog even Papandreou, daarna een ander. Dank om wat je probeerde. ik bewonder je nog steeds.
Peter noordhoek
In afwachting van de stemming vanavond wat reflecties over Papandreou. Reflecties? Dat klinkt veel te mild temidden van de doem die hem wordt toegewenst. Wat een woede. 'Mr Papandreou has committed the cardinal sin of letting the genie of a popular vote out of the bottle.' En om de doem nog wat verder te vervolgen: He who submits a vital issue to a referendum is a public menace to Europe. This has been the message from the markets – and since Monday night, from the politicians too.' In deze zin zit voor mij de kern van de reactie van de Europese leiders op het referendumvoorstel van Papandreou. Don't you dare rock the boat Mr. Papandreou. Daarmee geloof ik niet dat die leiders opeens ondemocratisch zijn geworden, maar wel dat ze wanhopig zijn in hun pogingen controle te houden over wat er gebeurd.
Ik snap het - en ik snap het niet. Met een beetje historisch besef weet je dat deze crisis nog wel even duurt en dat er dus alle tijd zal zijn om een sociale onrust die nu nog latent is van een onderstroom tot een bovenstroom te maken. Ik vermoed dat er van meerdere kanten een publieke klem gaat komen. Enerzijds zal er de groep zijn die zich zorgen zal maken om de democratische grondslag van wat er gebeurd ('democracy has junk status'), anderzijds is er de grotere nationalistische groep die in referenda de kans ziet om uit het Europa verband te gaan (het referendum in Griekenland is voor mij dan ook absoluut niet op één lijn te stellen met die veel Tories in de UK willen). En, oh ja, dan is er nog een groep die met de ddag armer wordt en van wie de kinderen het slechter zal hebben dan zijzelf. Vooral niets aan vragen (sic).
Het is nog steeds vanuit die gedachte dat ik het voorstel van Papandreou om een referendum in griekenland te houden nog steeds een logische gedachte vindt en dat ik, onder de goede condities, datzelfde ook voor heel Europa grag zou zien. Ook als Papandreou vanavond mocht sneuvelen, wat ik niet uitsluit, maar toch ook niet verwacht. Hij zal er voor vechten.
Van een van mijn volgers kreeg ik de opmerking 'Zou het zo kunnen zijn dat hij (Papandreou) nog steeds niet inziet dat alles om hem draait?' Met andere woorden: beseft hij wel wat hij gedaan heeft? ('problem downplay'). Dat is een interessante. Iedereen die zich wel eens midden in een politieke storm heeft bevonden beseft hoogstens achteraf in wat voor 'bubble' hij zich heeft bevonden. Je bent het oog van de storm en voortdurend zijn er ogen op je gericht en worden er dingen in je oor gefluisterd. Tijd om als het ware met de mensen mee naar de televisie te kijken heb je niet. Dat is mede de reden dat politici in die situatie vatbaar zijn voor spin en de echte adviseurs er juist voor zorgen dat de spin wordt gestopt. Ook Papandreou zal pas jaren later een beetje kunnen begrijpen wat hij in gang heeft gezet en waar hij onderdeel van is geweest. Een daling van meer dat 1100 miljard op de beurzen vanwege zijn woorden! Nee, dat is iets wat hij niet, en zeker niet in die mate, heeft voorzien. En toch durf ik te denken; so what? A man's got to do what a man's got to do. De dag komt nog wel dat we door robots worden bestuurd en alles rationeel gaat, maar tot dat moment hoop ik dat er - binnen democratische bestellen - mensen opereren die zich niet alleen maar door eb en vloed laten meevoeren maar ook hun eigen richting durven uitzetten. Hoe vreselijk de gevolgen ook zijn; hij heeft er ten minste een gedachte en een intentie achter gehad die op de langere termijn goed voor zijn land zou kunnen uitpakken. Je kan in ieder geval zeggen dat hij de impasse in Europa heeft doorbroken en dat is ook wat waard. De stap-voor-stap koers van Merkel zou mij onder andere omstandigheden het meeste aanspreken, maar ik denk dat ook zij niet bestand is tegen de constante druk van speculatie en doemzeggerij. Zondser merkel kunnen we overigens niet, maar zonder de Papandreou's ook niet. Benieuwd of er ook na vanavond nog Papandreou's zullen zijn, ook al heten ze wellicht anders.
Het echte risico is dat de perspectieven te nauw worden.
Zoals ik eerder stelde, ben ik per saldo nog vol bewondering voor Papandreou. Hij heeft een bloedig hoofd maar staat nog fier overeind. Ook als het de komende dagen toch nog fout gaat, heeft hij leiderschap laten zien. Mijn echte zorg zit bij Italië en de structurele problemen die er nu in het samenspel van banken en landen is gekomen. Im Griekenland is - zoals daar vaker gebeurd - het vuur aangestoken, Italië is de lont. En daar loopt een leiderschapsprobleem rond met een haarimplant.
Hoe moet ik duiden wat er vandaag is gebeurd? Of beter gezegd; in de paar uren sinds ik mijn vorige update heb geschreven (rond 11u) en mijn training heb afgerond (18u)? Alles kwam op z'n kop te staan. Geen referendum meer, Papandreou weg, zo vat ik het samen.
Ik was er helemaal klaar voor. Schuld en boete. natuurlijk had ik er nooit aan moeten beginnen. Zoals ik bij de start van deze blog zei, zijn referenda ondingen. Waarom zou dit de uitzondering op de regel zijn? Ik heb eigenlijk ook niet zoveel met allerlei leidersverhalen (zie mijn conlumns over het spreeuwenprincipe). Persoonsverheerlijking is niet mijn ding. En toch was (en ben) ik gefascineerd door het initiatief dat Papadreou toonde door naar het middel van een referendum te grijpen. Maar het zou niet zo zijn, dacht ik, op weg naar huis. Zijn achilleshiel - de binnenlandse politiek meer nog dan de druk vanuit de EU - deed hem de das om. Dacht ik.
Thuis was ik net op tijd om op het journaal te horen zeggen 'dat Papandreou eigenlijk goeddeels zijn zin had gekregen'. En hij zit er nog steeds, nu mogelijk als leider van een brede coalitie, met een oppositie die in feite zijn lijn steun van het in de euro blijven en het accepteren van het steunpakket. Wat wil je nog meer wensen. De verwachting werd uitgesroken dat hij vrijdag alsnog de stemming zou winnen. Ondertussen werden Merkozy als winnaar uitgeroepen. Die hadden voor elkaar gekregen dat Griekenland inbond en hadden ook laten merken dat de euro hen meer waard was dan Griekenland. Nou, nou.
We zitten nu in the 'fog of war'. Die mist zal voorlopig niet wegtrekken. Mijn interpretatie is dat de situatie voorlpig in twee richtingen is opgeklaard: de Griekse politiek is klaar voor het reddingspakket en Merkozy heeft oplossend vermogen getoond. Als dat zo is, is dat pure winst, mede omdat het zou betekenen dat Griekenland even van de europese proiriteitenlijst zou kunnen worden afgevoerd. Onmiddelijk echter doe zich twee 'tegengedachten' aan: 1) zal de Griekse bevolking het accepteren als hen een referendum wordt ontnomen? Politieke elite wint het van plebs en plebisciet. Wordt daar niet later een rekening voor betaald? 2) het Italië-probleem komt alleen maar sneller op ons af en daar zit mijn grootste zorg. Maar nu even niet moeilijk doen. Ik tril nog na van de thriller van vanmiddag.
We vervolgen de blog over Papa. Iemand tweette dat dit een thriller wordt. Dank voor het compliment, maar hmm, ik wou dat ik hem al uit had. Volgens de berichten na afloop van het overleg met Merkozy zal het referendum op 4 of 5 december zijn - en ondertussen heeft de aankondiging van datelfde referendum een schrikreactie van de beurs gegeven van meer dan 1100 miljard. Wat dus een veelvoud is van de Griekse schuld. Moet ik dat nu uitleggen als een teken van de waanzin van Papandreou dat hij met dit idee van een referendum gekomen is? Ik ben toch geneigd om te zeggen dat het meer onze eigen waanzin is dat we er zo extreem op reageren.
Even zo goed; het leidt tot een soort wedstrijd om alles zo hard mogelijk te spelen. Griekenland krijgt pas geld na het referendum. Dat lijkt ernstig, maar ook dat zie ik als iets dat uiteindelijk Papandreou in de kaart speelt. Nothing sharps the mind as the prospect of hanging. En de EU doet dit, niet Papandreou. En de EU heeft Papadreou harder nodig dan andersom. Dat zie je ook aan zijn uitstraling, de ronduit ontspannen manier waarop hij gisteren na afloop van het overleg met Merkozy zijn persconferentie gaf (en ik ben niet de enige die dit zegt. Lees dit veelzeggende portret in de Guardian http://bit.ly/u6yOhm). Met andere woorden, slag 3 is binnen: de bevolking wordt uitgedaagd nee te zeggen tegen een miljardenimpuls.
Slag 4 komt er aan. De minister van Financiën Venizelos wil geen referendum en hij laat dit min of meer weten vanuit het ziekenhuis, waar hij is opgenomen vanwege maagklachten. Deze mijnheer is ook zijn belangrijkste politieke concurrent. Wie gaat dit winnen? Papandreou. Vrijdag komt slag 5, de stemming in het parlement. Die lijkt spannender, maar met de feitelijke acceptatie van de EU in de zak en al het leiderschap dat hij nu toont, heb ik het gevoel dat er geen echt probleem voor hem zal zijn. The game is on.
Kan het nog mis gaan? In de ogen van de overgrote meerderheid gaat het op dit moment ernstig mis. Overal worden doemscenario's geformuleerd en daarmee wordt ook een eigen werkelijkheid geschapen. Als ik in deze blog de andere kant te laten zien van P's optreden, dan maken mijn vingers ondertussen een kruisje achter mijn rug. Maar heb eerlijk ook gezegd genoeg van al diegenen die zeggen dat Griekenland afgescheven is als ze nee zeggen tegen het referendum. Dat is al te vaak gezegd. Wat er gebeurt als het referendum wordt afgewezen is dat er duidelijkheid komt en dat kan niet snel genoeg gebeuren.
Sterk leiderschap is letterlijk en figuurlijk voorbeeldgedrag. Het eerste land waarvan ik denk dat het voorbeeld van Papandreou inspirerend zal werken is Italië. Dat wordt dan ook gelijk het moment om te zien wat echt leiderschap is. Als, zoals ik vermoed, Berlusconi het voorbeeld van Papandreou gaat volgen, wordt dat het eerste bewijs dat de politieke koers die PaPa volgt (what's in an abreviation) voorbeeldwerking krijgt. Heb ik er vertrouwen in dat dit net zo goed zal aflopen? Nee. Berlusconi is geen Papandreou. Ik denk en hoop dat hij er niet mee weg komt.
En op deze sombere noot sluit ik deze aanvulling op mijn weblog. Na de stemming in het Griekse parlement kom ik terug.
We zijn nu een dag verder in het Griekse drama rond het referendum. Ronde 1 en 2 zijn voor Papandreou. Ronde 1 is de steun die hij in het Kabinet heeft gekregen, ronde 2 is voor mij de wisseling van de legertop. Beide betekenen dat hij in eigen land nog ferm aan de touwtjes trekt, hoe marginaal zijn parlementaire positie ook is Toch; zou hij ingeschat hebben hoe negatief de reactie op zijn referendum-voornemen zou zijn? Hij betaalt een hoge prijs voor zijn verassing. In reactie op Léon van der Meij's getweete verwijt dat Papadreou zijn voornemen om het besluit tot een referendum had moeten delen met zijn Europese collega's, is het morele antwoord daarom natuurlijk: ja, dat had hij moeten doen. Ik kan hem nog steeds bewonderen voor het leiderschap dat hij toont in termen van initiatief, maar zijn moreel leiderschap komt daarmee ter discussie te staan. Hij betaalt er ook prompt een hoge prijs voor in de extra druk die er nu op hem komt te staan vanuit de Europese landen en vanuit de financiële wereld. Het kan best zijn dat hij onder die druk zal bezwijken. Maar ik denk het niet, want hij blijft in beweging. De volgende stap wordt het definiëren van wat precies de vraagstelling van het referendum wordt, weer een volgende stap wordt het vaststellen van de datum, etc. En zolang hij in het zadel weet te blijven en om de paar dagen wat doet, loopt Griekenland en de hele Westerse wereld achter hem aan. Alleen een vliegende tackel kan hem stoppen, maar ik zie noch in Griekenland (voor wat ik er van hoor), noch in het gezelschap van Europese leiders iemand die dat zou kunnen bewerkstellingen. Of zou Van Rompuy daar in slagen? Dan weten we wie de nieuwe Europese leider is. Voorlopig houd ik het er op dat de ECB aan damage limitation doet, dat de IMF steeds nadrukkelijker in beeld komt en dat Papandreou aan de bal blijft. Leiderschap.
Nog even een veronderstelling toetsen: je bewondert een leider omdat hij initiatief neemt en een stap verder denkt dan ieder ander. Eigenlijk is dat onzin. Als je stap voor stap Papandreou's redenen zou kunnen ontleden, dan zou je waarschijnlijk tot de conclusie komen dat hij goeddeels deed wat onvermijdelijk was om in het zadel te blijven. Uit de uitstekende analyses die ik gisteren heb gelezen van Larry Elliot http://bit.ly/rJRWfc ('Papandreou's gamble could pay off') en de huiveringwekkende analyse van van Paul Mason http://bbc.in/vzgLgb, komt het beeld naar voren van iemand die omringd wordt door helse opties. Rond het referenduminitiatief hangt daarom ook de geur van een kat in het nauw. Het zou me niets verbazen dat hij daarom geen kans zag zijn plan te delen en het echt voor iedereen verborgen hield. Maar voordat ik in discussies over 'vrije wil' terecht kom, denk ik nog steeds dat er iets rondom zijn initiatief aan de hand is dat menig regeringsleider al lang boven het hoofd zou zijn gegroeid. Dus blijf ik hem de 'benefit of the doubt' geven en denk ik dat hij nog steeds ten minste één stap voorloopt op zijn omgeving. Wat er ook gebeurd, hij herschrijft de geschiedenis van Europa.
Iedereen in paniek. De Griekse premier Papandreou kondigt een referendum aan. Beurzen duikelen, telefoons gloeien. Het is dan ook het laatste wat je zou verwachten. Griekenland hoort dankbaar te zijn en zich koest te houden terwijl Europa een greppel om het ziekbed graaft. En dan weigert de patiënt het medicijn omdat er eerst nog met de familie moet worden overlegd? Schandalig. Waarom doet die man dat, die premier?
Laat ik duidelijk zijn:
Allemaal waar. En toch wil ik me niet zomaar aansluiten bij de woede van journalisten, politici, commentatoren en handelaren (op, zo zie ik nu, Carla Joosten van Elsevier na. Good for her). Het is te makkenlijk. Om geen andere reden dat niets van wat ik tot nu toe over Papandreou heb gezien of gelezen aanleiding geeft om te denken dat deze man onverantwoorde risico's neemt. Integendeel. Onder enorme druk heeft hij tot nu toe zijn rug recht gehouden. De man zelf heeft een degelijke Amerikaanse achtergrond. En uiteindelijk let ik gewoon op zijn oogopslag en lichaamstaal. Die is niet van iemand die zijn weg niet meer weet. Mag ik het zeggen? Hij straalt meer senioriteit uit dan de meeste Europese leiders, inclusief onze eigen premier. We leven in een persoonscultuur. Allemaal hebben we het voortdurend over de poppetjes en niet over de inhoud. Doet een poppetje als Papandreou opeens iets afwijkends, dan heeft niemand werkelijk belangstelling voor zijn motieven. Toch opmerkelijk. De kans bestaat dat ik het helemaal verkeerd zie en dat er achter de schermen iets is gebeurd dat hem het pistool op de borst zet. Maar aannemende dat het niet zo is, zie ik steeds meer reden om Papandreou te bewonderen.
Wat is het perspectief van Papandreou? Stel dat hij het akkoord geaccepteerd krijgt, dus zonder referendum. Hoe lang houdt hij en zijn regering het dan nog vol? En wie zegt dat na een eventuele regeringswisseling het akkoord het akkoord blijft. Wat gaat dat dan voor herrie zorgen? Het zou mij niet verbazen dat Papandreou de inschatting maakt dat hij zelf nog wel zijn rug recht weet te houden, maar de mensen om hem heen op breken staan (zijn minister van Financiën moest vandaag naar het ziekenhuis met een maagbloeding). Niets doen is in zijn ogen waarschijnlijk geen optie. Gewoon de parlementaire procedure ingaan ook niet. Wat dan? Het kan ook zijn dat hij inschat dat het akkoord niet zal houden en dat hij binnen een paar maanden weer bij Brussel te biecht moet. Ik denk dat we hier niet beseffen wat het betekent als een land in een jaar met 15% krimpt. En dan ben je de trotse president van dat land. Maak je je verantwoordelijk voor een verdere leidensweg?
Met zijn keuze voor een referendum neemt hij een forse gok - in een situatie waarin er geen veilige opties zijn. Meer dan 50% van de bevolking zou volgens peilingen tegen het akkoord zijn. Maar hoe hoog is 50% eigenlijk? Geen 80 of 90%. En blijft dat zo als de burgers zelf tussen de twee kwaden moeten gaan kiezen? Ik kan me toch voorstellen dat hij de gok neemt. Ik vind het vreselijk hachelijk en de schade zal niet te overzien zijn als het mislukt (inclusief internationale schuldeisers), maar het risico lijkt me te overzien. Het kan zowel een teken van kracht als zwakte zijn dat hij niet tevoren met Merkozy heeft overlegd, maar voorlopig houd ik het op een teken van kracht. Het is zijn beslissing. Hij maakt de keuze om naar het volk te gaan.
Niemand is leider op een moment dat het uitkomt. Mocht het referendum positief uitvallen dan zal dat ten minste uitstel van zijn vertrek betekenen en mogelijk het signaal betekenen dat de wereld nodig heeft om te denken dat de Grieken hun zaken op orde krijgen. Dan richten we een standbeeld voor hem op. Mocht dat niet zo zijn: niet alleen het einde van zijn eigen loopbaan, maar waarschijnlijk het einde van de dynastie Papandreou. Wat een lef.
De keuze die Papandreou maakt zullen we vroeg of laat ook op Europees niveau en in eigen land moeten maken. Anders wordt die wel door de burgers gemaakt en zullen er heel wat kabinetten sneuvelen. Als we nu in Europees verband beginnen met het toewerken naar een nieuw Verdrag maken we kans om dat scenario te vermijden. Er zijn teveel mensen in mijn omgeving die het wel gehad hebben met de werking van democratiën op dit moment. Ik snap het sentiment, maar deel het allesbehalve. You can postpone some issues some of the time, but not all issues all of the time, om een bekend gezegd maar eens te parafraseren. Het zou ook kunnen zijn dat je juist nu richting maximale democratie moet gaan. Dus: doe wat Papandreou doet. En als je onderweg een schietgebedje doet, begrijp ik dat en doe ik mee.
Peter Noordhoek
