- PERSBERICHT – De Europese voorverkiezingen zijn van start gegaan van met een groot debat voor de centrumrechtse partijen. Voor 3 partijen hebben zich in totaal 21 kandidaten voor het lijsttrekkerschap kandidaat gesteld, afkomstig uit 15 landen. Opvallend is dat de meeste een Engelstalige naam hebben. Verwacht wordt dat het een felle strijd wordt voor de positie van leider van het mooiste continent ter wereld. 

Voorbeeld?

In november 2016 zijn de Amerikaanse presidentsverkiezingen. Het is nu augustus 2015 en we hebben het eerste debat al gehad in het kader van de voorverkiezingen – ‘primaries’. En dan hebben we nog even te gaan. Er volgen nu nog negen debatten aan republikeinse zijde. Aan democratische zijde beginnen ze in oktober met hun debatten. Dat gebeurt tegen de achtergrond van een hordeloop door verschillende staten, met New Hampshire als eerste.

Hier aan Europese zijde kijken we er geboeid maar met gefronste wenkbrauwen naar. Eigenlijk een walgelijk valse en corrupte manier om een kandidaat te selecteren te verkiezen van het machtigste land ter wereld. Degene met het meeste geld wint. Als Europa moeten we daar vooral geen voorbeeld aan nemen, behalve om te bedenken hoe het niet moet.

Beter?

En toch. Zijn Europese verkiezingen zoveel beter, zoveel democratischer? Goedkoper wel, maar beter? De verschillen in Europa zijn groot. In het kader van de Europese verkiezingen zijn een soort eisen aan de landelijke verkiezingen gesteld, inclusief kiesdrempel, maar dan nog is er veel marge en doen landen vooral wat ze zelf willen. Nee, we hebben niet zo veel reden voor superieur gedrag. In termen van transparantie zijn de verkiezingen voor het Europees parlement misschien nog wel het meest transparant, maar ook dat is in de ogen van velen niet democratisch genoeg. Ondertussen klagen we al jaren – nee, decennia – over de Amerikanisering van onze verkiezingen. Kennelijk willen we dat, of accepteren het in ieder geval.
Wat als we die lijn doortrekken? Wat als we even net doen of het Europese voorverkiezingen zijn? Hieronder worden dezelfde kandidaten voorgesteld die nu in de VS aan de bak proberen te komen, maar dan nu namens een Europees land. Dat doen ze als vertegenwoordiger van een van de ‘partijen’ die nu het Europese parlement vertegenwoordigd zijn. Dat zijn arbitraire keuzes van mijn kant, maar het gaat om de gedachtesprong.

Eerst de republikeinen:

Dan de democraten:

Veel kandidaten?

Bij de republikeinen heb ik slechts 4 partijen uit het Europees Parlement gebruikt. Ik kon de verleiding niet weerstaan om Donald Trump in te delen bij dezelfde groep als Wilders en Le Pen, al was het maar omdat vooral Trump en Wilders veel gemeen lijken te hebben, te beginnen met de haarstijl en hun behoefte te provoceren, maar ook omdat ze het meest de kiezer lijken te vertegenwoordigen die helemaal is uitgekeken op de politiek en het geen barst meer kan schelen wie er wint of verliest, want het is toch één pot nat. Voor de goede orde; veel van de andere republikeinse kandidaten proberen ook bij die beweging aan te sluiten, maar niet zo overtuigend. Daarom heb ik ze in wisselende gradaties van extremiteit bij partijen gegooid. Blijft overeind dat de gemiddelde republikeinse kandidaat veel rechtsere taal uitslaat dan het gemiddelde lid van de lid van de Europese Volkspartij (EPP) of de liberale partij Alde.

Hetzelfde geldt, maar dan in mindere mate, voor de democraten. Kijken naar de profielen, zijn de meeste toch echt mainstream kandidaten die op Europees niveau bij S&D horen. Interessant is dat een kandidaat als Bernie Sanders veel logischer bij ‘Europees links’ kan worden geplaatst. Helaas heb ik geen logische kandidaat voor de groenen. Dat was anders geweest als Elisabeth Warren kandidaat was geweest, maar dat is (nog) niet het geval.

Al met al 17 + 7 = 24 kandidaten. Belachelijk veel? Pas op. Het valt op dat er in de VS geen discussie lijkt te zijn over het feit dat het westen nauwelijks vertegenwoordigd is (eigenlijk alleen Fiorina). Hoe zou het toneel er uit kunnen zien in Europa? Aangezien elk land natuurlijk vertegenwoordigd wil zijn, begint dat met 28 landen x 6 partijen = 168 kandidaten. Pot, ketel.

Voorverkiezingen

Het is mijn bedoeling de (voor)verkiezingsstrijd te volgen door deze Europese bril. Later kom ik dus zeker nog terug op de kandidaten, hun kansen en hun partijen. Eerst wil ik toch even wat dieper ingaan op de overeenkomsten en verschillen tussen de VS en ons continent. Daarbij helpt het om onze bril wat op te poetsen. Zien we het wel scherp?

Wat nu speelt zijn niet de eigenlijke presidentiële verkiezingen. Dit zijn de voorverkiezingen, of eigenlijk de ‘primaries’. Deze worden per partij georganiseerd, met aan het einde van de primaries een groot congres waarin de definitieve kandidaat wordt gekozen. Het zijn de staten die deze voorverkiezingen organiseren. Dat hoeven ze niet te doen, ze mogen het wel. Elk kan zelf bepalen hoe het gaat en hoewel men dat op landelijk niveau wel probeert te beïnvloeden, merk je dat de staten hoogst eigenwijs zijn in de wijze van organiseren. Dat is dan ook de belangrijkste reden dat het zo’n lang verkiezingsproces is.

Maar is die houding zoveel anders in Europa? Ook in Nederland zien we steeds vaker dat partijen voorverkiezingen houden waar de definitieve kandidaat uitkomt. Er zit nog weinig lijn in de manier waarop dat gebeurt, maar de trend lijkt onstuitbaar. Deze week doet Ferd Grapperhaus in het Financieel Dagblad een voorstel om de impasse in CAO-land te doorbreken door de werknemers de bond te laten kiezen die hun belangen gaat vertegenwoordigen.
Zelfs op Europees niveau doen we het. In ieder geval zijn Juncker, Schultz en Verhofstadt door hun eigen partijen gekozen uit twee of meer kandidaten. Daarna gingen zij met elkaar een (weinig opgemerkte) verkiezingsstrijd aan. Met enige voorzichtigheid kan je stellen dat primaries juist in Europa in opkomst zijn, terwijl ze in de Verenigde Staten een fenomeen zijn dat letterlijk en figuurlijk ‘over the top’ is. Dat heeft vooral met de posities van politieke partijen te maken.
VS als partijloos land

Het roept de vraag op wie in de VS het spektakel regisseert. De twee partijen zou je zeggen. Welke partijen? Bestaan ze wel? Bij beide partijen is er iets als een ‘Republican National Committee’, maar die kennen geen leden zoals wij die kennen (In de statuten van de partij wordt alleen over leden gesproken in de zin van benoeming voor functies). Ze selecteren ook niet. De kandidaten selecteren vooral zichzelf. Er is geen advertentie waar op kan worden gereageerd, geen profiel waar aan moet worden voldaan, geen programma dat moet worden onderschreven. Wat ze vooral doen is het congres regelen en in het algemeen de randvoorwaarden regelen. Regels genoeg, meer dan in Europa, maar de zeggenschap is relatief gering. Elk van de commissies heeft een voorzitter die een soort partijvoorzittersrol heeft, maar dat zijn, met alle respect, geen herkenbare figuren. In de fase van de primaries zijn de Staten aan zet en die laten zich nauwelijks sturen. Pas als het om het congres gaat hebben ze even de regie. In Europese ogen hebben we hier eigenlijk dus niet met partijen te maken, maar met een soort vacuümpompen – er wordt een lege ruimte gecreëerd waarbij de kandidaat met het grootste gewicht het langste blijft staan.

Partijlijn

Maar hoeveel beter is het in Europa gesteld met politieke partijen? De ledenaantallen zijn niet groot en in de meeste landen dalende. Ook hier lijkt het te draaien om personen, ook hier wordt geld steeds belangrijker, zeker bij campagnes. Maar wie scherp kijkt, ziet ook een tegenbeweging en die wordt paradoxaal genoeg in niet geringe mate gevoed door een opkomende Europese Unie. Binnen het kader van het Europees Parlement zijn verschillende ‘politieke families’ actief, bestaande uit allianties van (afgevaardigden van) nationale partijen. Langzaam maar zeker worden de banden tussen die partijen sterker. Daar zitten allerlei ontwikkelingen achter waar ik graag nog eens op terugkom, maar laat ik het zo zeggen: als de Europese Unie als unie niet verder komt en landen binnen die unie elkaar steeds blokkeren, dan blijft er eigenlijk maar één lijn over – en dat is de partijpolitieke lijn.

Denkoefening

Daarom is het als denkoefening best aardig om eens te kijken hoe het er aan toe zou gaan als we hier in Europa voorverkiezingen zouden hebben zoals in de Verenigde Staten. Gewoon, om eens te kijken hoe dat er uit gaat zien. Mogelijk gaat de lezer alleen van het idee al rillen, maar het is om meerdere redenen de moeite waard – al was het maar om te leren hoe het niet moet.

De door mij gemaakt verdeling laat zien hoe de kandidaten over verschillende partijen zijn verdeeld. Hier nemen wij aan dat ze het in Europa per partij gaan uitvechten. Omdat verwacht mag worden dat in de VS de eerste kandidaten al snel zullen gaan afvallen, hou ik de komende tijd in de gaten wie richting de congressen in augustus 2016 het langste overeind blijven en dat zal de definitieve line-up voor de Europese verkiezingen gaan bepalen.

Moeten we dit willen?

Ondertussen stimuleer ik graag alle lezers om te bedenken hoe de voorverkiezingen voor een top-van-de-top post in werkelijkheid het beste zouden kunnen verlopen. De volgende keer kom ik met wat suggesties. Voor de helderheid: op dit moment ben ik (nog) geen voorstander van voorverkiezingen in Europa. Ik moet er niet aan denken dat we een Donald Trump-achtig persoon aan Europees president krijgen. Eerst moeten de randvoorwaarden voor elkaar zijn. Voorverkiezingen zijn democratischer dan wat we nu hebben en ik denk ook dat er een zekere onvermijdelijkheid is dat ze er in Europa gaan komen, maar op dit moment hebben we eerst nog heel veel huiswerk te doen. ‘For better or worse’, laten we in verwondering en bescheidenheid maar eens naar het Amerikaanse voorbeeld gaan kijken.

Peter Noordhoek

Peter Noordhoek is bestuurskundige. Hij schrijft dit op persoonlijke titel