In deze blog geniet ik na van de laatste dagen en vraag me af wat de wisselwerking tussen muziek en de tijdgeest is en wie of wat de volgende emancipatoire beweging vorm gaat geven. Van kroningslied tot sociaal akkoord, iets zal de tijdgeest doen bewegen.
Iedereen zit buiten, dus ik maak deze blog lekker voor mijzelf. Er valt veel na te genieten. De kroning op 30 april was een perfecte start, met een nieuwe koning die in woorden liet horen dat hij tijdgeest in kan vullen en in de blikwisseling met zijn moeder en zijn vouw liet zien dat hij vooral ook heel menselijk is. De dodenherdenking op 4 mei werd volgens mij minstens zo intensief beleefd als eerdere jaren, met een speech op de Dam door Peter Uhm die raakte op de manier van het Gettysburg Adress van Abraham Lincoln; kort, krachtig, waar. Het is nu 5 mei. Ajax heeft de titel gewonnen - OK, dat is dan minder nieuws voor deze Fijenoordfan - maar de zon schijnt perfect en de festivals bloeien.
Zo hoort het. Ik geloof in de wisselwerking tussen de veerkracht van een volk en geslaagde publieke gebeurtenissen. Zaterdag was er een schitterende rapportage van Leo Blokhuis over protestliederen. Van Bob Dylan's 'Times they are a changing' naar Boudewijn de Groot's 'Welterusten president' tot Stings 'Russians'; steeds voelde je je als luisteraar terug in de tijd gezet. Een heuse professor in de popmuziek zei iets voorzichtigs over de relatie tussen protestmuziek en oorlogen als die in Vietnam, maar wat mij betreft is die relatie er en overduidelijk ook. De vraag is: welke kant beweegt die relatie op? Beïnvloedt de oorlog de muziek of is het ook andersom? Is muziek de uitkomst van een tijdgeest of maakt deze de tijdgeest ook? Als de Beatles een nummer 1 hit 'all over the world' halen met 'Give peace a chance', dan denk ik niet dat Nixon, Kissinger en Ho Chi Minh er direct van onder de indruk zullen zijn geweest. ik denk wel dat de publieke druk die er was om tot vrede te komen er weer een zware expressie bij kreeg. En andersom: het gedoe rond het Kroningslied heeft wel even een zure sfeer veroorzaakt in de dagen voor de kroning, maar dit effect verwaaide nog sneller dan een ballon na de eerste aubade en stak zeker dwaas af tegen de echte ernst van de kroningsrellen in 1980. Gelukkig maar.
Dus: de tijdgeest en muziek beïnvloeden elkaar over en weer. Soms heeft dat echt impact, soms heeft dat de impact van een natte scheet. Om te bepalen wat dan het verschil maakt moeten we nog een spade dieper redeneren (ik waarschuwde al, deze blog schrijf ik voor mijzelf).
Onlangs mocht ik weer een opleiding verzorgen voor opkomend politiek kader van het CDA. Dan wordt ik doorgaans gevraagd om iets te vertellen over politieke stromingen. Op zo'n avond laat ik de deelnemers onder meer allerlei zelf gekozen woorden opschrijven - autorijden, gezin, vrijheid, winkelen op zondag, voorkeursbeleid, kinderopvang, etc. - en deze plakken op drie naast elkaar geplakte flipovervellen 'links', 'midden', 'rechts'. Er is een redelijk voorspelbaar patroon in de plaats die deze woorden krijgen op de drie flapovers. Autorijden is rechts, gezin komt ergens in het midden, vrijheid ergens rechts, etc. Vervolgens heb ik er veel plezier in om te laten zien hoe een woord als vrijheid ook prima op uiterst links past, als onderdeel van het anarchisme, hoe het gezin ook als een rechts of zelfs een links woord kan gelden, enzovoort en zo verder. De termen verschuiven en extremen raken elkaar. Wat me bij mijn eigenlijke punt brengt.
Woorden en hun achterliggende betekenissen verschuiven als gevolg van politieke bewegingen. Daar kunnen politieke partijen achter schuilen, maar het steekt dieper. Uiteindelijk gaat het om emancipatoire bewegingen. Het is mijn overtuiging dat elke politieke beweging die de naam waard is, de uitkomst is van een geslaagde emancipatie. Mijn partij is de optelsom van meerdere politieke bewegingen. Mijn overgrootmoeder nam ten tijde van de schoolstrijd ondanks hun armoe een lerares in huis omdat dit toen de enige manier was waarop 'kleine luyden' zoals zij het Christelijke onderwijs konden krijgen zoals hun voorman Kuyper dat aangaf. De katholieke emancipatiebeweging is zo mogelijk nog heftiger geweest. En ook de voorname Christelijk Historische Unie kan wijzen op hervormde wortels met een hoog emancipatoir gehalte. En de socialisten en liberalen? Het laat zich raden. En ook in de moderne tijd zijn er voorbeelden genoeg. Zelf zie ik de opkomst van Fortuyn absoluut als een emancipatiebeweging. Juist het 'parvenu' karakter ervan bevestigt dat: emancipatoire bewegingen verzetten zich altijd tegen een elite en de elite verzet zich tegen hen. Waarmee ik tegelijk aangeef dat het CDA tegenwoordig geen emancipatoire beweging meer lijkt te zijn en dat het dit wel moet zijn wil het ooit weer een volkspartij worden. Geen zorg; hier kom ik later nog wel eens op terug. Hier wil ik een ander punt maken.
Wat is het verschil tussen een beweging en een emancipatoire beweging? Is dat de passie, de bevlogenheid? Welnee. Die is overal voldoende op voorraad. Hollywood levert het op bestelling. Is het de omvang van de beweging? Nee. Elk weekend verzamelen zich over de hele wereld miljoenen mensen in sportstadiums, maar daarmee vormen ze nog geen emancipatoire beweging. In mijn beleving is een emancipatoire beweging op twee punten onderscheidend. Het eerste is inhoudelijk: er is sprake van een achterstelling en een achterstelling die heftig wordt gevoeld. Wat me direct bij het tweede en voor nu meest significante punt brengt: er is een leider, doorgaans afkomstig uit de elite, die er in slaagt het ongenoegen in de achtergestelden te verwoorden en te mobiliseren. Fortuyn is een uitgesproken voorbeeld van zo iemand. Hij vertolkte veel ongenoegen en maakte zich tot kampioen van veel mensen die zich niet meer gehoord voelden. Voor de vergelijking: Wilders is dat toch minder; dat is meer een strijder die leeft van de tegenstand.
Ik ben bezig met de vraag wie de nieuwe combinaties gaan maken. Niet elke beweging is een goede beweging. Rondom dat dwaze kroningslied zag je opeens een combinatie van een letterkundige veroordeling door de elite van dat lied bij Pauw en Witteman met een zwik rioolratten op het internet die de componist gingen bedreigen en uitschelden. Zo'n combinatie raakt wel iets diepers - anno nu is het ongenoegen heel snel oproepbaar - maar het is verder gelukkig flinterdun. Waar ik veel nieuwsgieriger naar kijk, is naar wat er nu aan het gebeuren is rondom het sociaal akkoord. Je kan daar heel plat beleidsmatig naar kijken, maar zoals ik Diederik Samsom tijdens de Bilderberg conferentie van februari jl. over het toen nog te sluiten akkoord hoorde spreken, zag hij het wezenlijk groter. Hij keek naar het akkoord tussen de sociale partners als de onmisbare stap om Nederland weer vlot te krijgen. Onderhandelingstechnisch was het niet slim wat hij deed - Ton Heerts wist dat hij alles kon vragen en het waarschijnlijk voor zijn FNV achterban ook zou krijgen, maar terecht meende Samsom - en naar ik aanneem ook Rutte - dat dit een aanvaardbare prijs is om te betalen om de sfeer van een nieuw akkoord van Wassenaar te krijgen. Zeker voor Samsom was het doel meer dan rust. Het doel was een herstel van de sociale beweging. Meer precies: het doel was, ook gesteund door de werkgevers, om een herstel van de arbeidsgeleding te krijgen en daarmee van de polder. Helemaal overzien kan ik het nog niet, maar mijn beeld is dat het akkoord wel helpt om rust te brengen op sociaal gebied, maar niet heeft geholpen om dat laatste doel dichterbij te brengen. De top van Nederland maakte een sprong omhoog, maar de gemiddelde Nederlander dacht slechts 'wat springen ze raar' en hervatte het mopperen tot de mooie eerste week van mei.
Het is waarschijnlijk vooral een kwestie van timing. Een achterban moet in de ban zijn van iets of iemand. De achterstelling moet concreet en hanteerbaar zijn. Komen die twee samen dan gebeurt er wat en anders niets. Anno nu, kan het ook nog eens zijn dat de media, en zeker de social media, zo effectief zijn in het afbranden van leiders en hun opgingen om omhoog te springen (zie wat ik tot mijn schande aan het slot van de vorige alinea heb gedaan), dat emancipatoire bewegingen geen kans meer krijgen. Maar dat denk ik toch niet. Emancipatoire bewegingen zijn ook historische bewegingen en die laten zich niet door vormzaken wegduwen. Ik ben erg benieuwd wat de crisis los zal maken. Wie of wat gaat er bewegen? Al vanaf halverwege de jaren negentig schrijf ik teksten over het lot en de positie van ZZP'ers en zelfstandige professionals. Ik voel al heel lang dat daar omheen wat gaat gebeuren. Tot nu heb ik echter vooral versnippering gezien. Noch de werkgevers, noch de werknemers hebben deze groep effectief kunnen claimen als het om hun vertegenwoordiging gaat. Wellicht omdat er tot op heden niet echt sprake was van achterstelling, eerder het tegendeel. dat verandert nu. maar is vertegenwoordiging door een werkgevers- of werknemersverband dan nog genoeg? Hoort het niet meer om een politieke beweging te gaan? Ik vind al net zo lang als dat ik er over schrijf dat mijn partij de leiding zou moeten hebben in het trekken van een emancipatoire beweging rondom zelfstandigen. Het wordt er nu tijd voor - en anders gun ik het de partij die wel het lef heeft die handschoen op te pakken.
Peter Noordhoek
