Op een avond dat de publieke omroep ons vergast op een documentaire over de ondergang van het kabinet Balkenende I door de puinhopen van Pim’s LPF en het programma Andere Tijden gaat over ongelijkheid tussen rijk en arm in Nederland, wil ik graag deze bijdrage aan een historisch avondje geven.

Al langer fascineert mij de parallel tussen nu en ruwweg een eeuw geleden. Eind 19^e eeuw was een tijd van toenemende rijkdom, maar ook van grote ongelijkheid. Dat werd erger en erger, met in de Verenigde Staten allerlei ‘robber baron’s’ die monopolies van het business empire probeerden te maken en af en toe aan wat liefdadigheid deden om het beeld wat te verzachten.
Ook toen kwam er een populistische reactie, met in de VS Jennings Bryan als voorloper en met aan het begin van de 20^e eeuw Teddy Roosevelt als meest populistische president ooit. Hier in Nederland was het veel meer stil water, totdat Kuyper op kwam. Hij schreef artikelen zoals Fortuyn ooit columns zou schrijven en wist er, eigenlijk net als Pim, een hele generatie kleyne luyden mee te mobiliseren. Daarmee houdt veel van de vergelijking  op, maar de parallel springt te zeer in het oog om zomaar terzijde te kunnen worden gezet. Over het populisme heen kwam in het eerste decennium van de vorige eeuw de golf van het socialisme op, in het tweede decennium radicaliserend tot anarchisme en communisme van Bakounin, Lening en Trotsky. Dan wordt het natuurlijk spannend om te zien wat daar de parallel voor is of wordt, maar voordat ik daar op door ga, graag ook nog even aandacht voor twee andere parallellen. Want zoals nu het begin van de 21 eeuw beheerst lijkt te worden door de snelheid van het internet, zo werd aan het begin van de 20^e alles anders door de snelheid van een ander nieuw fenomeen: de auto. En datzelfde begin van de 20^e eeuw werd ook bekend door de opkomst van een bijzonder fenomeen: onafhankelijke kranten met lastige journalisten. Bijna net zo heerlijk en ontwrichtend als de opkomst van social media nu.

Fascinerende parallellen, althans dat vind ik. De vraag is natuurlijk wel of we ook die andere ontwikkeling gaan zien: oorlog en revolutie? De geschiedenis herhaalt zich, maar nooit op dezelfde manier. De Occupy-beweging is er zeker niet mee vergelijkbaar en ook de opstanden in Griekenland en Spanje vallen niet in dezelfde categorie. En hoeveel geweld er ook in deze tijd is; als er al sprake van een oorlog is, dan is het een economische oorlog. Elke politieke beweging is het resultaat van een emancipatiebeweging. Aan het begin van de 20^e eeuw was er volop te emanciperen: arbeiders, vrouwen, in ons land de katholieken: ze zagen genoeg van de welvaart van anderen om te weten dat ze een wereld te winnen hadden. Anno nu komen we uit een tijd van relatieve welvaart. Een soort omgekeerde emancipatie dreigt. Mensen die verliezen wat ze hadden reageren anders dan mensen die hopen wat te krijgen. Wellicht gaat het dus anders. De stagnatie die uit gebrek aan perspectief voortkomt lijkt logischer dan de wilde ambitie die aan oorlog en revolutie ten gronde ligt. Zorg is er wel. Als iemand vandaag opmerkt dat het conflict in Syrië ons raakt omdat Turkije lid van de NAVO is, dan geeft dat een kort Sarajevo gevoel. Maar hoeft het dus niet hetzefde te lopen als een eeuw geleden. Er moet dan wel wat gebeuren.

Deze week werd in de Economist¹ dezelfde parallel getrokken die ik al een tijd maak. Het blad – zo rechts als je het hebben kan – maakt zich grote zorgen over de toenemende ongelijkheid in de samenleving. Uiteindelijk is dat slecht voor de economie constateert het blad. Het moet anders: ‘Modern politics needs to undergo a similar reinvention—to come up with ways of mitigating inequality without hurting economic growth. That dilemma is already at the centre of political debate, but it mostly produces heat, not light.’ Het blad kiest voor het midden als antwoord, want rechts denkt dat een kleinere overheid vanzelf tot een betere samenleving leidt en dat is dus veel te simpel geredeneerd, terwijl links denkt dat inkomenssubsidies het antwoord op alles zijn. Ik denk dat het blad groot gelijk heeft en ik denk ook dat we in Nederland met onze christendemocratische stroming daar van oudsher een beter antwoord op hebben gehad dan de Britten, maar het is een feit dat deze nu ook niet echt dominant is op dit moment.

Met andere woorden; in dit tweede decennium van de 21^e eeuw zal het er nog om spannen. Teveel is uit het lood, teveel staat onder druk. De historische parallellen zijn niet gunstig en zouden een waarschuwing voor ons moeten zijn. Of denkt de lezer dat we vanzelf wel in de ‘roaring twenties’ terecht zullen komen?

Peter Noordhoek

¹ True Progressivism. A new form of radical centrist politics is needed to tackle inequality without hurting economic growth. Economist, Oct 13th 2012