Maandagavond was de jaarlijkse H.J. Schoo-lezing van Elsevier in de Rode Hoed in Amsterdam, dit keer uitgesproken door premier Mark Rutte. Voor mij was het een soort vrije avond, geschikt om even de lucht van wilde beesten op te snuiven. Hierbij een paar observaties, plus een conclusie die ik liever niet had willen trekken. Vooraf: ik mag premier Rutte en ik denk dat hij te makkelijk in het frame wordt getrokken van een niet serieuze premier. Mijn behoefte om trots op mijn premier te kunnen zijn is sterk, van welke kleur deze ook is. Juist daardoor vind ik zijn misvatting van het fenomeen 'visie' zo spijtig.
Als altijd ben ik onder de indruk van iemand die uit zijn hoofd speecht. Ik heb dat nog nooit iemand beter zien doen dan Cameron bij zijn eerste speech als leider van de conservatieven in Blackpool, maar maatje Rutte doet duidelijk zijn best in de buurt te komen. De structuur bouwt hij moeiteloos op, anekdotes volgen elkaar naadloos op, de cijfers zijn er als hij ze nodig heeft. Chapeau. Een mooie paradox van Paul Schnabel uit 1983 liet hij als een parachute zo zacht in de huidige tijd landen. Aan het einde van het eerste deel toonde dat hij wel degelijk beseft hoe zwaar veel mensen het hebben en hoe zwaar de angst voor het falen drukt. Dit is wat ik wil horen, zo dacht ik.
Ook ik doe wel eens lezingen uit het hoofd en dan weet je hoe moeilijk het is om dat schijnbaar spontaan goed te laten gaan. Als je dan ook nog ziet hoe vol de zaal zit en hoe verwachtingsvol pers en hotemetoten klaar zitten om alles wat ze horen te fileren, dan is het des te knapper. Zeker, ik fileer mee, maar jongens, wat is dat makkelijk in vergelijking met het daar staan.
Ter zake. Direct bij het begin sprak Rutte relativerende woorden over het fenomeen visie:
"HJ Schoo benoemde de dingen zoals die zich aan hem voordeden. Heersende opinies zeiden hem niet zoveel. Laat ik daarom vandaag in die geest beginnen en allereerst de olifant die daar in de hoek staat een hand geven. U hebt hem vast ook zien staan. ‘VISIE, staat er in hoofdletters op.
Ik kwam dat woord in de aanloop naar deze avond regelmatig tegen in allerlei verwachtingsvolle voorbeschouwingen. En ik zeg u meteen: ik geloof niet in alomvattende blauwdrukken waarmee maatschappelijke problemen in één klap op te lossen zouden zijn. Daar word ik als liberaal altijd een beetje wantrouwend van. Een land, een samenleving past niet in een mal."
Als start voor het verhaal spreekt me dit aanvankelijk wel aan, al vond ik direct al dat hij dit ten onrechte alleen vanuit het liberalisme motiveerde. Hollandse nuchterheid kan al voldoende zijn. Per saldo is zo'n uitspraak volgens mij wel de echte Rutte: behoorlijk no-nonsense, meer nog wellicht dan Lubbers. Het maakt het eigenlijk alleen maar des te merkwaardiger dat hij in de landelijke verkiezingscampagne zo is gaan overbieden. Nou ja, hij heeft er vet voor betaald. Pas later in zijn verhaal zou ik terugdenken aan die olifant van Rutte. Stond die olifant in de hoek, of was die een last op zijn buik en zag hij daar niet overheen?
Na het indrukwekkende eerste deel - 'uit het hoofd', zoemde het rond - worden de verwachtingen toch weer hoger. Weliswaar is er nog niets langsgekomen dat echt nieuwswaardig is, maar je krijgt z'n gevoel dat zoiets wel gaat komen. Hmmm. In wat hij het tweede deel noemt, komt hij met 'trends'. Ik ben benieuwd. Even is dat leuk, zeker als hij met de Voorstraat in Dordrecht komt, een lange winkelstraat (1,2 km) die tot voor kort het goed zou doen en waar nu heel veel panden leeg staan. Maar juist omdat ik als schooljongen heel wat in die straat ben geweest, weet ik maar al te goed hoeveel leegstand daar op die straat kan zijn, ook zonder crisis. Is dit het sterkste waar hij mee kan komen? En dan begint het bij mij te kriebelen.
Een premier als trendwatcher? Dan verruil je een olifant voor een giraffe. Als er niet echt een visie is, kom je wellicht daar op uit. Maar doe het dan goed. Je mede-VVD'er Adjiedj Bakas is zo'n meester. Er is wel een verschil. Adjiedj kan met de wildste uitspraken wegkomen doordat hij alles uitvergroot en zijn verhaal met een grote dosis humor brengt. Entertainment met een boodschap. Rutte mist dat - dit keer. Waarschijnlijk is hij er helemaal van doordrongen dat dit niet de tijd is om het lachebekje uit te hangen, maar daarmee ontzegt hij zich een belangrijk deel van zijn krachtbron. Het positieve, goedlachse van de premier is geen gimmick. Het is wat hem energie geeft. Nu valt wat hij te zeggen heeft nogal plat. Dan denk je zijn functie even weg en wat overblijft is een trendverhaal dat wel waar is, maar dat je overal op de hoek van de straat kunt krijgen en smakelijker ook.
Bij mij werd de ban gebroken. Het aanstekelijke van het begin verdampte. Wat hoor ik nu eigenlijk? Wat is dit meer dan de beleidstaal die ik al op zoveel plekken hoor? Dit had zo uit de koker van een ambtenaar kunnen komen - het soort ambtenaar dat de speech van de minister uitspreekt als deze verhinderd is. Het maakte het uit het hoofd spreken wat mij betreft ook minder knap. Hij sprak over 'dossiers' die dagelijkse kost zijn voor een premier aan de vooravond van Prinsjesdag. Uit het hoofd spreken over je dagelijks werk is een veel minder grote opgave. Steek dan liever wat meer energie in de wijze waarop je het brengt. Waar blijven de kenmerkende uitspraken, de betere anekdotes, de bijblijvende citaten? Niets van dat alles. Terwijl hij wel, heel logisch, de crisis neemt als decor voor zijn verhaal. De empathie uit het begin van het verhaal werkt in ieder geval niet door.
Tenminste? Even veer ik op. Rutte spreekt over zijn ouders. Nadat zijn vader gerepatrieerd was uit Nederlands-Indië, liet hij samen met zijn vrouw zien dat je met doorzetten en door zelf aan te pakken ver kan komen. Een goed voorbeeld om aan je kinderen mee te geven. Dit deel smaakte naar meer, zeker ook omdat mijn vader ook uit Indië is gerepatrieerd en ik ook weet wat voor ongelofelijke prestatie hij daarna heeft geleverd om weer aangesloten te raken in dat andere, koude land. Helaas, het verhaal over zijn ouders werd als het ware gesandwitched tussen zinnen die op papier nog aardig lezen, maar op de toehoorder overkwamen als beleidstaal, inclusief bijbehorende vlakke toon. Daardoor had het geen fractie van de impact die het had kunnen hebben (zijn kernboodschap volgens hem: 'dé manier om kwijt te raken wat we hebben, is vast te houden aan wat we hebben' heb ik daardoor eerlijk gezegd helemaal gemis en pas de dag later meegekregen. Zonde). Voor mij hoeft niemand voor de geloofwaardigheid van een verhaal met een persoonlijke noot te komen, maar ik vond het bijna triest zoals hij dat nu verstopte in wat ik hoorde als een niet-visie.
Ondertussen gaf Rutte wel een paar boodschappen af: het is niet slecht zoals het is, maar het wordt wel anders. De basis moet op orde, en op die basis zullen nieuwe huizen worden gebouwd. Kennis kan alles, de overheid maar weinig. Ik zeg het in mijn woorden, maar zo kwam het over. Dat we daar niet eerder op zijn gekomen. Eigenlijk een erg flauwe boodschap om een beleidstaart mee te verkopen. In mijn achterhoofd heb ik de wijze woorden van de Belgische oud-pre
mier Eijskens, die zei dat praten over verandering, over 'change', al te makkelijk is. 'Yes we can'. Ja, dat wel. Maar verbeteren, zorgen voor 'improvement' vergt iets anders.
Dat vergt keuzes en elke keer als er een keuze wordt gemaakt, zullen de waarden achter die keuzen onvermijdelijk expliciet worden. En botsen, met de ene olifant tegenover de ander. Dan wordt het een hartig verhaal. Het verhaal van Rutte bleef wonderlijk keuzevrij.
Na het slotapplaus merkte ik dat ik honger had naar meer. Op de keper beschouwd vulde dit verhaal niet. Niet via de vorm, niet via de inhoud. En dat terwijl ik echt geloof dat met een beetje meer passie en poëzie de impact van zijn verhaal zoveel groter had kunnen zijn. Dat het anders had gekund, was ook merkbaar tijdens het beantwoorden van vragen na afloop. Dan zie je Rutte loskomen. Nog steeds blijft het een vrij vlak verhaal als je de persoon van de premier wegdenkt, maar de dynamiek wordt gelijk veel beter. Wie heeft de premier hoe geadviseerd in de aanloop naar deze lezing? Is hij voldoende uitgedaagd?
In de nabespreking op de radio werd Rutte verdedigd - ik geloof dat het Joost Vullings was - met het argument dat hij natuurlijk geen gepeperde liberale uitspraken kon doen, 'anders zou hij Samsom gelijk aan de telefoon hebben.' Ik waag het te betwijfelen. Ook Samsom heeft een premier nodig die ergens voor staat, want dan wordt het ook makkelijker voor hem om zijn verhaal er tegen aan te hangen. Bovendien: Jan Peter Balkenende liet regelmatig een zeer christen-democratisch geluid horen en ik heb zelden gemerkt dat dit de coalitiegenoten erg dwars zat.
Maar los daarvan: ook zonder ideologische kleuring had het nog altijd meer kleur kunnen krijgen. Het is niet voor niets dat de verwachtingen van de media zo hoog waren. Ze begrijpen prima wat er onder de mensen leeft. En dan is het ook de rol van een premier, minstens zozeer als die van een vorst, om te verwoorden hoe we in onze tijd staan, zodat we daar richting aan kunnen ontlenen. De mensen hebben echt behoefte aan perspectief, of ten minste aan het gevoel van verbondenheid dat Ware Woorden kunnen geven. Rutte zei aan het begin dat het visie-element hem als een soort olifant in de weg stond. Ik denk toch dat hij wat langer had mogen nadenken over waar die olifant nu eigenlijk voor stond. Die olifant had misschien het woordje 'visie' op, maar dat is niet wat hem zwaar maakte. Dat was niet de last waar je bang van moet zijn en die op je buik drukt. Die olifant, dat zijn wij en onze behoefte aan een warm verhaal. Wij, de olifant, willen je best dragen, beste premier, maar geef richting.
Zo werd het toch nog een gemiste kans. Een bevestiging van mijn gevoel dat de huidige lichting bewindspersonen hard hun best doet, maar eigenlijk een maatje te licht is voor de tijden waar we nu in leven. Zorg er alsnog voor dat ik ongelijk krijg.
Peter Noordhoek
