Het lijkt wel alsof alle bestuurlijke aandacht nu uitgaat naar de decentralisaties in het sociaal domein. Hoe terecht ook, het is de vraag of al die aandacht de decentralisaties uiteindelijk beter doet verlopen. Daarom – en ook omdat we in de aanloop naar provinciale verkiezingen zijn, nu eens aandacht voor twee merkwaardige denkfouten. Pas op: omdenkgevaar!
Er is een alternatief. Door de andere kant op te redeneren hervinden provincies en gemeenten juist weer hun kracht. De gedachte is om gemeenten kleiner te gaan maken, maar democratische krachtig te houden. Zij worden de opdrachtgevers en mandaatgevers voor provincies die weer een volledige huishouding kennen, maar vooral fungeren als uitvoerders voor hun vele kleine gemeenten. De tussenlagen kunnen worden opgeruimd.
In 2010 heb ik, samen met Rob Lambrichs de Bruine van Twijnstra Gudde, een aantal interviews afgenomen van provinciale bestuurders en ambtenaren, te vinden op o.a. www.northedge.nl. Provincies lijken naar het verdwijnpunt te gaan, hoe komen ze, zo was onze vraag ‘voorbij het verdwijnpunt’? De tijd was toen niet rijp voor een ander geluid dan het ‘concentreren op de kerntaken’, maar naar aanleiding daarvan kwam bij mij deze lijn van een andere relatie tussen provincies en gemeenten naar boven. Die tijd is er nu ook nog niet rijp voor, al was het maar omdat iedereen behoorlijk dood gepraat is over de toekomst van de provincies. De komende verkiezingen veranderen daar weinig aan. Echter, wat er nu in gemeenteland aan het gebeuren is, raakt dieper. Het vastlopen van de schaalvergroting in gemeenteland zal, zo is mijn veronderstelling, er over een paar jaar voor zorgen dat we weer met frisse blik naar de rolverdeling tussen provincie en gemeente gaan kijken. Ik neem een voorschot, startend bij die denkfouten en beginnend in gemeenteland.
In geen ander land gaat de schaalvergroting sneller dan in Nederland. Onderzoek na onderzoek laat zien dat voor elk probleem dat je er mee oplost er nieuwe voor in de plaats komen. Per saldo levert het niet of nauwelijks besparingen op, ook niet voor de rijksoverheid. De neveneffecten zijn groot, waaronder het uitstel van andere hervormingen. De zoektocht naar een alternatief leidt vooral tot ondoorzichtige, nauwelijks democratische samenwerkingsconstructies. De ironie is groot: juist de pogingen tot het dichter bij de burger organiseren van de dienstverlening leidt zo tot een van de burger af organiseren van die dienstverlening. Digitalisering zou een alternatief kunnen zijn, maar ook dat roept ironie op als blijkt dat gemeenten nog geen afscheid kunnen nemen van Windows XP. Ondertussen wordt de behoefte aan een kleinere wereld met persoonlijk contact alleen maar groter. De grens voor glokalisering laat zich niet op 300.000 inwoners zetten.
De provincies hebben, zoals dat heet ‘ingezet’ op hun ‘harde kerntaken’. Nu leek dat na de projectinflatie van het begin van deze eeuw– effectief, maar wat eenzijdig aan de kaak gesteld door Klaartje Peeters – ook wel logisch. Maar is het echt zo logisch? Provincies, vooral in de Randstad, reduceren zich daarmee tot weinig slagvaardige concurrenten van ministeries, waterschappen en uitvoerende diensten als Rijkswaterstaat. Provincies met een sterke regionale identiteit promoveren zichzelf ermee weg uit hun provincie, want identiteit laat zich vooral juist in de kleine dingen vinden. En ondertussen valt te zien hoe in een provincie als Friesland een herindelingscircus leidt tot gemeenten met een gigantisch grondoppervlak, maar met een aantal inwoners waarvan de ‘deskundigen’ zeggen: oh, die moeten nog groter worden willen ze alle uitdagingen aankunnen. Hoe dan? Door ze de schaalgrootte van een provincie te geven? Met alleen kerntaken?
Waarmee we weer terug zijn bij de denkfouten uit het begin. Die denkfouten komen ergens vandaan. In een poging tot zuiverheid wordt gepoogd om zaken te versimpelen (‘kerntaken’) of slagvaardiger te maken (‘schaalvergroting'). Dat zouden goede antwoorden zijn als de vraag simpel was. In werkelijkheid is die behoorlijk paradoxaal. Waan wat willen we van onze overheid? Vat de vraag maar samen in zowel een vraag naar een warme vertegenwoordiging als die naar een ruis-loze uitvoering. In elke visie op het bestuur moet tegelijk het antwoord op beide vragen zitten. Kerntaken en schaalvergroting zijn alleen pogingen om tot een ruis-loze uitvoering te komen. Mislukt dus, want slechts een half antwoord.
Provincies hebben nog wel degelijk iets in zich dat zorgt voor een gevoel van warme vertegenwoordiging. Zelfs in een provincie als Zuid-Holland is dat het geval. Als er keuzes moeten worden gemaakt, dan moet dat gevoel echter in de eerste plaats worden gezocht op het niveau van regio’s en kernen (met Nederland als regio binnen Europa).
Vooral op het niveau van de kern en wijk – wat vroeger de gemeente heette – is dat mis gegaan: ‘je kent elkaar niet meer’. Daar zit vals sentiment in, maar er wordt niet voor niets zoveel over de menselijke maat gesproken. Daar hoort het democratisch gesprek, de zeggenschap, thuis. Dus ook het opdrachtgeverschap voor wat er daarna moet gebeuren. Het is echter een misverstand en niet meer van deze tijd dat dit allemaal ook op datzelfde niveau zou moeten worden uitgevoerd. Als dat de veronderstelling is, dan nu ook direct alle iPads en andere digitale platformen uit raadzalen en buurthuizen verwijderen. Nee, het antwoord moet worden gezocht in wat het beste een begrijpend samenspel kan worden genoemd. Plak geen koude systemen op elkaar. Ga op zoek naar wat elkaar al snapt en pas dat aan. Veranderen kan het beste op een stabiele basis.
Vandaar weer een echte rol voor de provincie. Anders, maar niet minder (h)echt. Teveel zijn we op zoek gegaan naar wat nieuw is. Laten we zoeken naar wat nog van waarde kan zijn. Dan zijn de provincies zo gek nog niet. Ze zullen veel minder de rol van het magere beleids(armpje) van de rijksoverheid vervullen. Uitvoering moet de kracht worden. Die kant gaat het al op met de Regionale Uitvoeringsdiensten (RUD’s), hoeveel er ook nog moet verbeteren. Dat kan ook als je ziet hoe vitaal de rol van de provincies is rondom de (jeugd)zorg taken. Met nauwelijks publicitaire problemen kan je zeggen dat de provincies deze vier jaar juist degenen zijn geweest die hun verantwoordelijkheid hebben genomen en gemeente geholpen hebben om datzelfde te kunnen doen. Het is raar om dat juist in een proces van afbouw te zien gebeuren, maar als je dat ziet gebeuren denk je: zo zouden provincies en gemeenten vaker moeten samenwerken.
Het zal nu nog niet gebeuren. Tot aan de provinciale verkiezingen in maart gaan we met opgewekt gemoed zeuren over overbodigheden en democratische tekorten. Ondertussen slibt ons land dicht met overgangsmaatregelen en tussenconstructies, iets waar we in het algemeen wel over klagen, maar in het concrete niets aan doen.
Dit een pleidooi voor verkleinen en vergroten. Voor herontdekken van wat we kennen en voor het omdraaien van rollen. Voor gemeentes die teruggaan naar de kern, voor provincies die uitvoeren waar de kern om vraagt.
Peter Noordhoek
www.northedge.nl
