Een blog over duivelse dilemma's rondom regelgeving. We willen allemaal veilig zijn, maar de prijs ervoor is te hoog. Vaak zien we dat niet meer, of hebben we last van een Cyclus van Angst en Verantwoording. Maar daar moeten we doorheen breken als we deze samenleving leefbaar willen houden. En bijvoorbeeld een mooie Oranjeboulevard willen hebben op Koninginne- en Koningsdag.
Gouda is een rustig stadje dat af en toe met de verkeerde dingen in het nieuws komt. De laatste aanleiding om weer in het nieuws te komen is een golf van inbraken. Politie en gemeente treden daar wel degelijk tegenop en verdienen een compliment, maar het gaat om een echt hardnekkig probleem en het slechte beeld dat het oplevert krijg je niet zomaar weg, ook al zijn we [download id="0"].
Wij Gouwenaars kennen ook andere, betere beelden. En in onze optiek is er naast de Kaarsjesavond geen beter beeld dan dat van de vrijmarkt in de binnenstad van Gouda op 30 april, Koninginnedag. Op het Raam en bij de oude binnenhaven komt dan heel Gouda op een vrolijke, gemoedelijke wijze bij elkaar: de Oranjeboulevard. Je voelt: dit is het feest van iedereen. Kostbaarder dan goud zou je, denken. Maar nee, de vrijmarkt was er dit jaar bijna niet meer geweest. Ik citeer de krant van Gouda – en daarna ga ik fileren en verbinden met het grotere thema van doorgeslagen regeldenken.
Tot drie weken geleden zag het er nog naar uit dat de Oranjeboulevard voor het eerst in twintig jaar niet door zou gaan. De regels waaraan het evenement moet voldoen, worden elk jaar strenger. Te streng voor de organisatie die uit alleen vrijwilligers bestaat. Sari Donk, van de Speelwinkel, is een van de initiatiefneemsters van de Oranjeboulevard. Zij zegt: “Elk jaar werden de regels aangescherpt. Wij konden lang meeveren, maar op een gegeven moment is het elastiekje uitgewerkt.” Door problemen bij andere festivals in Nederland zijn de regels strenger geworden. Zo moeten er overal verkeersregelaars aanwezig zijn. Sari; “Ik kan geen blik verkeersregelaars openbreken bij mijn vrijwilligers. En ik heb geen geld om ze in te huren.”
Andere zaken, zoals een evacuatieplan en een ‘gewondennest’ gingen ook boven de macht van de vrijwilligers. Het leek het einde van de Oranjeboulevard te worden. Gelukkig heeft de gemeente alsnog zelf verkeersregelaars en toezichthouders ingeschakeld. Opgelost. 30 april 2013 is de laatste Koninginnedag op deze datum. Natuurlijk moet het dan weer feest zijn. Tot slot weer de positieve stem van Sari:
“In al die twintig jaar is er gelukkig nooit iets gebeurd. De sfeer is altijd gemoedelijk en iedereen zit gebroederlijk bij elkaar. Op Koninginnedag kan altijd alles wat de rest van het jaar niet altijd kan.”
Ik start het fileren. Aannemend dat de Krant van Gouda accuraat rapporteert, wat is voor deze casus van belang?
Formeel gesproken heeft de gemeente geen steek laten vallen. Ze heeft de regelgeving – kennelijk opgelegd vanuit het rijk of doorgegeven vanuit een landelijk verband – toegepast. Op een ander niveau mag je constateren dat er wel fout is gehandeld. Tegen kabinetsbeleid en bestuursakkoord in is de regeldruk verhoogd. Het kabinetsbeleid is gericht op het stimuleren van maatschappelijk initiatief en feitelijk wordt dat initiatief gesmoord. Vrijwilligerswerk wordt onvoldoende gewaardeerd. De gemeente neemt kennelijk niet zelf verantwoordelijkheid om de effecten van haar regelgeving op te lossen, maar moet eerst een noodkreet ontvangen. Tsja. Maar tegelijk hebben we het dan dus over nogal abstracte principes. Harde regels en krappe budgetten maken het logisch dat de fraaie uitgangspunten sneuvelen in het concrete geval. Toch? Want er is natuurlijk een andere kant.
Die regels zijn er niet voor niets’. Je hoort het iedereen zeggen. En zeker als het over maatregelen gaat die de veiligheid raken, volgt direct het ‘Stel dat ..’. Jawel, stel dat. Dan kunnen de gevolgen inderdaad ernstig zijn. Duizenden mensen verdringen zich door de straten van de binnenstad, waaronder veel ouderen en kleine kinderen. Dan zijn er genoeg vragen over veiligheid en de logistiek van de veiligheid te stellen. Wie wil daar verantwoordelijk voor zijn? Onzichtbaar voor de krantenlezer raakt dit vraagstuk van de Oranjeboulevard de bredere vraag of publieke evenementen nog wel door vrijwilligers mogen worden gevoerd. Moet het niet aan de professionals worden overgelaten? En het antwoord lijkt te zijn: ja, veiligheid is een zaak voor professionals. Concreet zou het er dan wel op neer komen dat geen enkel evenement nog de uitkomst van een maatschappelijk initiatief mag zijn, of beter gezegd: dat een maatschappelijk initiatief nog mag worden uitgevoerd door degenen die het evenement bedacht hebben. De Koninginnedag is hoe dan ook dit jaar afgelopen, maar kan er dan nog een koningsdag zijn? Kunt u wel naar Gouda komen, koning Willem-Alexander?
Dat is hier gelukkig niet aan de orde. Geen bestuurder die het zover laat komen, mag ik aannemen. Maar toch, maar ‘stel dat ..’. Het lijkt me dat we – gemeenten, media, wij burgers – al snel terecht komen in wat ik maar even de Cyclus van Angst en Verantwoording noem. De CAV. Die komt op gang als de angst voor wat mis kan gaan gecombineerd raakt met de zorg dat bestuurders niet zijn ingedekt tegen verwijten van schuld. En geen misverstand: media leven van de schuldvraag en veel burgers zijn niet zo heel ver verwijderd van het inrichten van een schavot op het marktplein van Gouda. Op dit moment lijkt de CAV in Leiden te hebben geleid tot een soort Sun Tzu reactie: probeer met de massale inzet van manschappen en middelen te voorkomen dat het misgaat. Het zou de les zijn van Hoek van Holland, van Apeldoorn, van Project X en misschien wel van ‘de’ Marokkanenproblematiek van Gouda. Het naar huis sturen van alle scholieren in Leiden vanwege een bomdreiging lijkt er het laatste voorbeeld van te zijn. Het klinkt cynischer dan ik bedoel, maar als het niet helpt, kan de bestuurder in ieder geval laten zien dat deze zijn uiterste best heeft gedaan.
Als we de Cyclus van Angst en Verantwoording willen vermijden – want uiteindelijk is het niets anders dan een onvoorstelbaar kostbare illusie van veiligheid – dan zijn daar wel degelijk mogelijkheden voor. En dat op verschillende niveaus. Laat ik het hier maar bij twee niveaus houden: het Goudse en het niveau van de regelgever.
Om dus maar bij het Goudse voorbeeld te beginnen. Eerst de voor de hand liggende vragen gesteld: is er een specifieke dreigingsanalyse gemaakt? Is het proportionaliteitsbeginsel toegepast (evenredigheid doel en middel)? Zijn vooraf de betrokkenen gehoord op ‘zachte signalen’ die extra maatregelen nodig maken?
Het blijkt uit niets. Mijn vermoeden is dat er simpelweg sprake is geweest van een toepassing van bestaande regels en richtlijnen. Dit is het landelijke verhaal, dit is wat we in Gouda moeten toepassen. Heeft u bezwaren? Dan leggen we nog een keer uit dat het moet. Ja, sorry, ik heb het ook niet bedacht.
Een van de allergrootste problemen waar overheden mee te maken hebben, is de vanzelfsprekendheid van regels en procedures. Het zuigt de zuurstof uit het denken. Moderne inzichten rondom risicobeheersing laten zien dat procedures en regels er wel moeten zijn, maar al snel doelvernietigend werken. Ingewikkeld gezegd (ik sluit me aan bij Hollnagel): incidenten zijn niet te voorkomen door een systeem, ze zijn hoogstens het symptoom van een dieper falen van dat systeem. Als je niet oppast verstoppen en verplaatsen procedures de oorzaken van incidenten alleen maar, om naar boven te komen op het moment dat je dit het minste verwacht: het was immers geregeld.
Lees je de conclusies van de rapporten van bijvoorbeeld de rellen in Hoek van Holland en van project X, dan denk je: sneller overal meer capaciteit erbij. Lees je de reconstructies in detail, dan kom je tot andere conclusies: er had met minder mensen meer gedaan kunnen worden, men was niet alert genoeg, er was te weinig ruimte voor intuïtie, en .. er werd tevoren niet goed genoeg geluisterd. Men wist immers al het hoe moest ..
Kortere regelkringen, aangebracht door wakkere mensen die zelfstandig kunnen nadenken, werken oneindig veel beter dan grote regelkringen. Dus: voer het gesprek met de vrijwilligers van Gouda, zet ze in, bedenk scenario’s, oefen, sta open. Uiteindelijk werkt dat beter en het beloont maatschappelijk initiatief in plaats van het te bestraffen. Is regeltoepassing onvermijdelijk, maar waardeer je ook het maatschappelijk initiatief en de kwaliteit van de vrijwilligers, dan weet je dat de prijs voor toepassing van de regels bestaat uit het ondersteunen van de vrijwilligersorganisatie. Zo niet - geen Oranjeboulevard.
Het is natuurlijk wel lastig om nee te zeggen tegen die realiteit van de regels. Zeker ambtenaren en bestuurders kunnen niet doen alsof ze er niet zijn. Tsja. Ik ben niet de enige die denkt dat het negeren van regels dagelijkse praktijk is. Zo niet, dan zou het hele radarwerk waarschijnlijk stil komen te staan als door een eindeloze stiptheidsactie. Er zit toch al snel een element van keuze in de vraag welke regels wel worden geïmplementeerd en welke niet. Toch is het niet mijn pleidooi om tot willekeur over te gaan. Liever zie ik dat het probleem van blind regelen bij de bron wordt aangepakt.
Die bron is bijna altijd landelijk van aard. Gaat het niet om regels die direct vanuit het rijk komen, dan gaat het wel over regels die de uitkomst zijn van overleg tussen diverse partners in landelijk verband, bijvoorbeeld in het kader van de VNG commissie(s). Het zijn deze regels die bij tientallen tegelijk worden uitgerold over de gemeenten. Ze wassen als een zeegolf over de zandkastelen van het maatschappelijk initiatief uit als dat zo uitkomt, niets anders dan weke hoopjes los zand achterlatend. Degenen die de regels opstellen merken dat niet. Ze zijn al weer met het volgende incident, de volgende regel bezig – zoals bijvoorbeeld een extra scholingseis voor de begeleiders van oudercrèches, een ander maatschappelijk initiatief naar aanleiding van het commissierapport na een ernstig incident in die sector. Wie doorbreekt dit?
De lokale mensen zelf. Bestuurders, burgers en hun ambtenaren. Ik geloof erg in een beweging van onderop, ook als het om regelgeving gaat. Niemand wil incidenten bagatelliseren, maar hoe lang kunnen we nog doorgaan het incident, de uitzondering, tot regel te verklaren. We zullen op lokaal niveau aan elkaar moeten doorgeven wat nog werkt en wat aan het doorslaan is. Met die lessen zullen we naar de landelijke overleggen en de politiek moeten gaan. Het is tijd voor een doorbraak, een doorbraak van onderop. Het is tijd voor een antwoord op de cyclus van Angst en Verantwoording. Laten we er een Cyclus van Vertrouwen en Verantwoordelijkheid tegenover stellen.
Peter Noordhoek
