Volgens statistieken is de angst voor recessie nergens zo groot als in Nederland. Is dat terecht? Nee, natuurlijk niet, maar het is wel zo. Nergens is het vertrouwen in andere mensen lager, het vertrouwen in de eigen politici lager en de scepsis over Europa groter¹. Wat een angst. Daar wil ik het toch eens over hebben.
In zijn eerste inaugurele rede sprak F.D. Roosevelt – FDR – acht woorden uit die nooit zijn vergeten: ‘We have nothing to fear but fear itself’. Zelf moet ik vaak aan deze woorden denken in het contact met oudere mensen, als ze zich opsluiten in hun huizen en niets meer durven ondernemen om eigenlijk geen andere reden dan angst alleen. Maar FDR zei het natuurlijk in de context van de enorme crisis die de VS en de wereld toen in zijn greep had. En hoewel ik de speech vroeger wel in z’n geheel gelezen heb, was ik toch vergeten wat hij in de regels daarna heeft gezegd over zijn vijanden in Wall Street:
‘Faced by failure of credit, they have proposed only the lending of more money. Stripped of the lure of profit by which to induce our people to follow their false leadership, they have restored to exhortations, pleading tearfully for restored confidence. They know only the rules of a generation of self-seekers. They have no vision, and when there is no vision the people perish’.
Bijna 80 jaar later hoeft aan die woorden bijna geen letter veranderd te worden. FDR volgde zijn eigen woorden op met een beleid gericht op zowel strakkere regels als op een nieuwe balans in het financiële systeem van het land. Uiteindelijk is het zijn Keynesiaanse bestedingsimpuls (waarbij hij en Keynes elkaar overigens helemaal niet mochten) en de daarna volgende oorlogsbestedingen die het land echt uit de problemen haalden. Maar het begon dus met krachtige woorden, woorden ook die een stevig vervolg kregen. Toen Roosevelt in 1945 overleed, was de reactie enorm. Dat was niet zozeer vanwege zijn beleidsdaden, maar omdat hij met uitspraken als die over de angst voor de angst een soort vaderfiguur werd die heel veel angst wist weg te nemen. Achter hem kon je je verschuilen.
Retoriek is een krachtig wapen – zolang er wat achter aan komt. Geslaagde retoriek bestaat toch bij de gratie van daden na woorden. Terwijl de republikeinse presidentskandidaten alles doen wat in hun vermogen ligt om zich te diskwalificeren, kan Obama zich om die reden toch niet zeker weten van de overwinning. In het scherpe boek van Ron Suskind over ‘Confidence men. Wall Street, Washington and the Education of a President’ (2011) laat hij zien hoe prachtige woorden keer op keer niet werden gevolgd door doortastend beleid. Het valt erg te hopen dat hij genoeg van zijn eigen fouten heeft geleerd om in een tweede termijn het anders te doen. Maar de beste woorden daarover zijn tot nu toe niet gekomen van hemzelf of zijn politieke vijanden. Die woorden zijn wat mij betreft uitgesproken door Clint Eastwood, in het kader nota bene van een advertentie voor het autobedrijf Chrysler: ‘It is halftime in America’.
httpvh://www.youtube.com/watch?v=_PE5V4Uzobc
Wat een retoriek: ‘Our second half is about to begin.’ Vet Amerikaans. De wijze waarop Clint over ‘roaring engines’ spreekt is eigenlijk totaal 'over the top'. En toch doet het me wat. Er is heel veel kritiek gekomen op deze reclame. Die kritiek kwam zowel van rechts als van links. Karl Rove, de spindokter achter Bush en de republikeinen, interpreteerde de boodschap duidelijk niet als positief voor zijn partij. Aan de linkerzijde was er kritiek om zo algemene boodschap te doen in de context van een reclame voor de auto-industrie. Zeker die laatste kritiek begrijp ik, maar ik ben het er niet mee eens. Het is binnen Amerikaanse termen smaakvol gedaan en het gaat hier gelukkig over de bijdrage van een maakindustrie en niet over een andere tak van sport. Dat is de juiste richting voor elke aan dienstverlening verslaafde samenleving. Ik denk dat het verlangen naar verlangen naar duiding en stevige woorden in de pauze van een wedstrijd in ons allemaal zit, zeker als je op achterstand staat. Het echte verwijt moet niet richting Chrysler worden gericht, maar naar degenen in politiek en media die verzuimd hebben om dat op deze wijze te doen.
En vandaar uit maak ik een grote sprong naar Nederland. Misschien een te grote sprong, maar ik kan het niet laten. Wij beginnen ook aan een tweede helft. De eerste helft was een spel van 18 miljard, gespeeld in de schaduw van een nog groter spel in de Europese arena. We gaan nu een volgende ronde in en spelen voor zo’n 10 miljard – en zoals Clint het zegt: ‘This isn’t a game’. Hoe gaat zich dit ontrollen?
Zoals iemand, ik weet niet meer wie, het ooit zei: het is niet moeilijk om het met elkaar eens te zijn op 10 kilometer hoogte. Als je met z’n allen op die hoogte vliegt is de kans dat je allemaal hetzelfde brede uitzicht deelt vrij hoog. Bijna letterlijk deel je dan elkaars visie. Naarmate je lager gaat vliegen is de kans dat mensen die visie delen al snel kleiner. Ga je landen, dan is de kans groot dat je in je eentje op de landingsbaan staat. Van een afstand gezien is er een brede overeenstemming dat er in deze tweede helft nu echt hervormd moet gaan worden. Er hoort meer gedachte achter te zitten dan in de eerste ronde. Eigenlijk heeft alleen Wilders consequent geweigerd om in dat vliegtuig mee op te stijgen, inschattend dat Henk en Ingrid vliegangst hebben. Tot nu toe is het bovenal Maxime Verhagen geweest die de geesten rijp aan het maken is voor deze hervormingsagenda. Hij doet dat al een tijdje. In heel knap gedoseerde woorden maakt hij de geesten rijp voor hervormingen in bijvoorbeeld de woningmarkt en de zorg. Als je zijn woorden sec zou nemen, hoort eigenlijk iedereen te zeggen: wat knap, dit is leiderschap. Het is echter Maxime Verhagen die deze woorden uit. Alles wat hij zegt wordt geplaats in het tactische frame van coalitie-onderhandelingen. Zelfs als dat inderdaad de context is, dan nog moet je zeggen: hij doet het toch maar wel. Wilders bevestigt dit in zijn boevenrol door letterlijk te twitteren dat Verhagen ‘een toontje lager moet zingen’. Verhagen vliegt op 10 kilometer hoogte, Wilders wil hem uit de lucht schieten. Hij kan het nog ook.
En Rutte? Hij pruttelt wat dat de collega’s voor hun beurt spreken. Zou hij beseffen dat hij degene is die het vliegtuig vol Nederlanders van 10 kilometer hoogte naar de grond moet leiden?
Op 10 kilometer hoogte ben ik het er helemaal mee eens dat de hypotheekrenteaftrek moet worden ingedamd, op 5 kilometer hoogte wil ik vervroegd gaan aflossen, maar realiseer me dat ik mijn cash ook nog nodig kan hebben. Hoe sta ik er in als ik op de grond ben en net mijn maandelijkse betaling heb gedaan. Sta ik dan nog naast dit kabinet?
Op 10 kilometer hoogte snap ik dat de kosten van de zorg uit de hand lopen en dat er iets moet gebeuren? Op 5 kilometer hoogte ga ik mijn polis nog eens bekijken. Op de grond ga ik proberen of ik niet in een privékliniek terecht kan en dat de anderen maar hun eigen problemen moeten oplossen.
Op de grond zou ik Rutte op de televisie willen horen beschrijven wat hij zag toen hij op 10 kilometer hoogte vloog en waarom die visie ook op de grond hetzelfde verhaal blijft. Ik zou willen horen waarom die hervormingsagenda niet alleen moet, maar ook perspectief biedt. Ik zou me iets minder zorg willen maken, niet zo somber willen zijn over mijn eigen toekomst. Want de grootste vrees is die voor vrees zelf omdat we in moeilijke tijden altijd denken dat onze sombere verwachtingen waar worden - en dat worden ze dan ook. Het is heel moeilijk om uit die cirkel te breken. Daarom is er altijd behoefte aan mensen - boven je, naast je - die wat ware woorden kunnen spreken en jouw verwachtingen weten te verruilen voor betere. It's half time in Holland too.
Peter Noordhoek
¹ Bron: Ulrich Reinhardt (Ed.) - United Dreams of Europe. Ch. Goetz Verlag, berlin, 2011.
